रिफ्ट व्हॅली फिव्हर 

Rift Valley Fever

Subject : GS - विज्ञान आणि तंत्रज्ञान - रोग आणि आजार

सरळसेवा, रेल्वे, तलाठी, वनरक्षक, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) रिफ्ट व्हॅली फीवर खालील पैकी कोणत्या कारणामुळे होतो ?

1. जिवाणू

2. विषाणू

3. बुरशी

4. अमिबा

उत्तर : विषाणू

बातमी काय ?

• जागतिक आरोग्य संघटना (WHO) ने मॉरिटानिया आणि सेनेगल या पश्चिम आफ्रिकी देशांत रिफ्ट व्हॅली फीवरचा प्रादुर्भाव झाल्याची पुष्टी केली आहे.

रिफ्ट व्हॅली तापा बद्दल परीक्षेसाठी IMP वनलाईनर पॉईंट्स : 

• रिफ्ट व्हॅली फीवर हा एक विषाणूजन्य झुनोटिक आजार आहे जो प्राणी आणि मानव दोघांनाही प्रभावित करतो.

• रिफ्ट व्हॅली फीवर हा Phenuiviridae कुलातील फ्लेबोव्हायरस मुळे होणारा संसर्गजन्य रोग आहे.

• रिफ्ट व्हॅली फीवर हा प्रामुख्याने मेंढ्या, बकरी, मवेशी, उंट यांसारख्या प्राण्यांत दिसणारा व्हायरल रोग आहे, पण काही वेळा माणसांतही पसरतो.

• मानवांमध्ये हा रोग प्रामुख्याने संक्रमित प्राण्यांच्या संपर्कातून किंवा संक्रमित मच्छरांच्या चाव्याने पसरतो.

• हा व्हायरस मानसा - मानसांत प्रसारित होत नाही, म्हणजेच संक्रमित व्यक्तिच्या थेट संपर्काने पसरत नाही.

रिफ्ट व्हॅली फीवर कसा पसरतो ?

• संक्रमित प्राण्यांच्या रक्त किंवा अवयवांच्या संपर्काने.

• संक्रमित मच्छरांच्या चाव्याने.

• मच्छरांच्या विविध प्रजाती हा व्हायरस पसरवतात आणि प्रत्येक प्रदेशात वाहक वेगळा असू शकतो.

रिफ्ट व्हॅली फीवर पहिल्यांदा कोठे उत्पत्ती कोठे आढळला ?

• रिफ्ट व्हॅली तापाची उत्पत्ती केनियाच्या रिफ्ट व्हॅली प्रदेशात झाली. 

• या रोगाचे नाव केनिया देशा मधील “Rift Valley” प्रदेशावरून आले आहे. जिथे 1930 च्या दशकात हा रोग प्रथम आढळला.

• नंतर हा उप-सहारा आफ्रिकेत पसरला.

• 1977 मध्ये हा मिसर (इजिप्त) पर्यंत पोहोचला.

• 2000 मध्ये प्रथमच आफ्रिका खंडाबाहेर—सौदी अरेबिया व येमेन् येथे याचा प्रादुर्भाव दिसला.

रिफ्ट व्हॅली तापाचीचे लक्षणे कोणती ? 

सामान्य (90% प्रकरणांत) : 

• फ्लूसारखी लक्षणे

• 2–6 दिवसांनी ताप सुरू होणे

• स्नायू व सांधेदुखी

• डोकेदुखी, अशक्तपणा, पाठीचा त्रास

• कधी कधी उलटी, मळमळ, डोळे प्रकाशात न उघडणे

गंभीर प्रकरणांत :

• डोळे (Retinitis) प्रभावित

• मेंदूची सूज (Encephalitis)

• यकृताची समस्या (Hepatitis)

रिफ्ट व्हॅली फीवर वर उपचार उपलब्ध आहेत का ?

• रिफ्ट व्हॅली फीवर साठी सध्या विशिष्ट antiviral औषध उपलब्ध नाही.

• उपचार सहाय्यक (Supportive) असतात – म्हणजे ताप कमी करणे, द्रव्ये देणे, अवयवांना सपोर्ट देणे इत्यादी.

रिफ्ट व्हॅली फीवर साठी प्रतिबंध उपाय कोणते ?

• पशुधनाशी थेट संपर्क टाळणे

• मच्छर नियंत्रण व मच्छररोधकांचा वापर करणे

• संक्रमित भागात संरक्षणात्मक कपडे व हातमोजे

• जनावरांच्या मृतदेहांपासून लांब राहणे

रिफ्ट व्हॅली फीवर गंभीर का मानला जातो ?

• कृषी आणि पशुधन असलेल्या भागात हा रोग आर्थिक नुकसान करतो.

• मृत्यू दर कमी असला तरी गंभीर प्रकरणांत डोळे, मेंदू आणि यकृत यांना धोका असतो.

• मच्छरांची वाढ आणि पावसाळा वाढल्यास याचा प्रादुर्भाव वाढू शकतो.

भारताचे 94 वे रामसर स्थळ कोणते ?

Which is the 94th Ramsar Site of India ?

Subject : GS - पर्यावरण - रामसर स्थळ

सरळसेवा, रेल्वे, तलाठी, वनरक्षक, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) भारताचे 94 वे रामसर स्थळ म्हणून कोणते सरोवर घोषित केले ?

1. लोकताक सरोवर

2. लोणार सरोवर

3. गोगाबील सरोवर

4. उदयपूर सरोवर

उत्तर : गोगाबील सरोवर (Gogabeel Lake) 

बातमी काय ?

• बिहारमधील कटिहार जिल्यातील गोगाबील सरोवर याला भारताचे 94 वे रामसर स्थळ म्हणून मान्यता मिळाली आहे.

गोगाबील सरोवर कोठे आहे ?

• हे बिहारमधील कटिहारमध्ये गंगा आणि महानंदा नद्यांच्या दरम्यान असलेले नैसर्गिक सरोवर आहे.

• हे बिहारचे पहिले सामुदायिक अभयारण्य असून त्याचे व्यवस्थापन स्थानिक लोक आणि वन विभाग एकत्रितपणे करतात.

• पुराच्या काळात गोगाबील सरोवर दोन्ही नद्यांशी जोडते, त्यामुळे पाण्याचा नैसर्गिक प्रवाह टिकून राहतो.

गोगाबील सरोवर इतके महत्त्वाचे का आहे ?

1) जल विज्ञान (Hydrology) :

• पुराच्या वेळी गंगा आणि महानंदा नद्यांमधून पाणी गोगाबीलमध्ये भरते.

• त्यामुळे हा भाग नैसर्गिकरित्या पूर नियंत्रण करतो.

• मोठ्या प्रमाणात पाणी साठल्याने भूजल पुनर्भरण (Groundwater Recharge) वेगाने होते.

• नदी व आर्द्रभूमी यांच्यातील हा नैसर्गिक संपर्क परिसराचा जलसंतुलन टिकवून ठेवतो.

2) स्थलांतरित पक्ष्यांसाठी महत्त्वाचे ठिकाण : 

• थंड प्रदेशातून हिवाळ्यात येणाऱ्या शेकडो Migratory Birds यांचा थांबा येथे असतो.

• इथे त्यांना सुरक्षित पाणी, खाद्य आणि विश्रांतीची जागा मिळते.

 3) जलीय वनस्पतींचे संरक्षण (Aquatic Plants) :

• गोगाबीलमध्ये विविध प्रकारच्या पाण्यात वाढणाऱ्या वनस्पती वाढतात.

• या वनस्पती पाण्यातील ऑक्सिजन वाढवतात आणि

• मासे, बेडूक, पाण्यातील कीटक यांना लपण्यासाठी व वाढण्यासाठी घरासारखे वातावरण देतात.

• यामुळे संपूर्ण आर्द्रभूमीचे आरोग्य चांगले राहते.

4) मत्स्यपालन (Fisheries) :

• गोगाबीलचे पाणी स्वच्छ आणि वनस्पती युक्त असल्यामुळे येथे माशांची संख्या जास्त असते.

• स्थानिक लोक इथून मासेमारी करून आपली उपजीविका चालवतात.

• आर्द्रभूमीमुळे माशांना अन्न, सावली आणि प्रजननासाठी जागा मिळते.

5) जैवविविधता संरक्षण (Biodiversity) :

• इथे पक्षी, मासे, साप, कीटक, वनस्पती अशा अनेक जीवांची एकत्रित जैवविविधता आढळते.

• या सर्व जीवांमुळे नैसर्गिक अन्नसाखळी (Food Chain) आणि अन्नजाळे (Food Web) मजबूत राहतात.

• गोगाबील सारख्या आर्द्रभूमी हवामान संतुलन आणि पर्यावरण स्थिरता राखण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावतात.

6) सामाजिक-आर्थिक फायदे : 

• स्थानिक लोकांसाठी मत्स्यन (Fishing) हा मोठा रोजगार स्रोत आहे.

• इको-टुरिझममुळे (Bird Watching, Nature Tourism) उत्पन्न वाढते.

• बाढ नियंत्रण आणि भूजल पुनर्भरणामुळे शेती सुरक्षित राहते.

• हवामान बदलांशी सामना करण्यासाठी ही आर्द्रभूमी नैसर्गिक संरक्षण कवचासारखी मदत करते.

रामसर ठराव म्हणजे काय ? 

रामसर स्थळ म्हणजे काय ?

• इराण मधील रामसर या शहरात 2 फेब्रुवारी 1971 रोजी जगभरातील पाणथळ जागांच्या संरक्षणासाठीच्या उपाययोजनांवर चर्चा करण्यासाठी एक परिषद भरवण्यात आली. या परिषदेतील ठरावाला रामसर ठराव म्हणून ओळखले जाते.

• या ठरावा अंतर्गत पाणथळ जागांचे संरक्षण करण्यासाठी एखादे क्षेत्र रामसर स्थळ म्हणून घोषित करण्यात येते.

• हा ठराव 1975 सालापासून अंमलात आला. 

• भारताने हा करार 1 फेब्रुवारी 1982 रोजी स्वीकारला. 

• स्थानिक आणि राष्ट्रीय कृतीच्या माध्यमातून तसेच आंतरराष्ट्रीय सहकार्याने सर्व पाणथळ जागांचे संवर्धन आणि विवेकी वापर करणे आणि त्यायोगे जगाचा शाश्वत विकास साधणे हे रामसर परिषदेचे मिशन आहे.

सरळसेवा, रेल्वे, तलाठी, वनरक्षक, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न - उत्तरे

प्रश्न) भारतात किती रामसर स्थळे आहेत ?

उत्तर : 94 ( नोव्हेंबर 2025 पर्यंत)

प्रश्न) भारतात सर्वात जास्त रामसर स्थळे कोणत्या राज्यात आहे ?

उत्तर : तामिळनाडू 

 तामिळनाडूमध्ये 20 रामसर स्थळे आहेत. (नोव्हेंबर 2025 पर्यंत)

प्रश्न) महाराष्ट्रात किती रामसर स्थळे आहेत ?

1. 3

2. 5

3. 7

4. 9

उत्तर : 3

1. लोणार सरोवर

2. नांदूर मध्यमेश्वर

3. ठाणे खाडी

अंबाजी पांढरा संगमरवरला GI Tag

Ambaji White Marble gets GI Tag

Subject : GS - GI Tag 

सरळसेवा, रेल्वे, तलाठी, वनरक्षक, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) अंबाजी पांढरा संगमरवरला अलिकडेच GI Tag मिळाला तर हे संगमरवर कोणत्या राज्यातील खाणीत आढळते ?

1. राजस्थान

2. गुजरात

3. मध्यप्रदेश

4. कर्नाटक

उत्तर : गुजरात

बातमी काय ?

• अलिकडेच, केंद्र सरकारने अंबाजी पांढरा संगमरवर( Ambaji White Marble) ला GI Tag दिला आहे.

अंबाजी पांढरा संगमरवर( Ambaji White Marble) बद्दल परीक्षेसाठी IMP वनलाईनर पॉईंट्स : 

• गुजरातच्या बनासकांठा जिल्ह्यातील अंबाजी येथे अंबाजी पांढरा संगमरवर( Ambaji White Marble) मिळतो.

• हा संगमरवर धार्मिक स्थळांच्या बांधकामासाठी प्रसिद्ध असून अंबाजी मंदिरातही त्याचा वापर केला आहे.

• अंबाजीचा पांढरा संगमरवर अत्यंत पांढरा, थंड राहणारा, कठीण आणि चमकदार असल्यामुळे देशभरात लोकप्रिय आहे.

• GI Tag मिळाल्यामुळे स्थानिक कारागीर, उत्पादक आणि या प्रदेशातील अर्थव्यवस्थेला फायदा होणार आहे.

Ambaji White Marble चे – मुख्य वैशिष्ट्ये 

• अंबाजी पांढरा संगमरवर मध्ये 95.8–96.3% पर्यंत पांढरेपणा असल्याने तो देशातील सर्वात अधिक शुभ्र संगमरवर मानला जातो.

• या संगमरवराचे दाणे अतिशय बारीक आणि एकसमान असल्यामुळे तो अत्यंत आकर्षक दिसतो.

• अंबाजी पांढरा संगमरवर थोडासा पारदर्शक आहे, त्यावर उच्च दर्जाचा पॉलिश करता येतो आणि तो इतर संगमरवरांच्या तुलनेत जास्त कठीण आहे.

• त्याच्या कठोरतेमुळे जुने कारागीर देवळांतील सूक्ष्म शिल्पकाम अतिशय बारकाईने करू शकत होते.

• काशी विश्वनाथ कॉरिडॉर, नवीन संसद भवन यांसारख्या मोठ्या प्रकल्पांत या संगमरवरचा वापर झाला आहे.

अंबाजी मार्बल का प्रसिद्ध आहे ?

• गरम सूर्यप्रकाशातही तो थंड राहतो, त्यामुळे मंदिरांसाठी अत्यंत योग्य.

• मध्ययुगापासून अंबाजी येथे संगमरवर खाणकाम सुरू आहे.

• जैन मंदिरांतील सूक्ष्म शिल्प हे अंबाजी येथील पांढऱ्या संगमरवराच्या कठोरतेमुळे शक्य झाले.

अंबाजी पांढरा संगमरवर ला GI Tag मिळाल्याचे फायदे कोणते ?

• इतर कोणी बनावट नावाने संगमरवर विकू शकत नाही — यामुळे कारागीर आणि उत्पादकांचे हक्क सुरक्षित होतात.

• GI Tag हा त्या प्रदेशातील उत्पन्न, रोजगार आणि प्रसिद्धी वाढवतो.

भौगोलिक संकेतांक म्हणजे काय ?

GI टॅग कोणाला देण्यात येतो ? 

• GI Tag चा फूल फॅार्म Geographical Indication असा आहे. 

• एखाद्या भागातील वस्तू किंवा पदार्थ ही त्या भागाचं वैशिष्ट्य असल्यास त्यास भौगोलिक संकेतांक म्हणजेच GI टॅग देण्यात येतो. 

• Geographical Indication of goods (Registration and Protection) Act, 1999 हा कायदा भारतातील वस्तूंची संबंधित भौगोलिक संकेतांची नोंदणी आणि उत्तम संरक्षण करण्यास प्रयत्न करतो.

GI टॅग मिळवणारे पहिले भारतीय उत्पादन कोणते ?

• 2004 मध्ये दार्जिलिंग टी (दार्जिलिंग चहा) GI टॅग मिळवणारे पहिले भारतीय उत्पादन होते.



कुष्ठरोग शोध अभियान 2025

Leprosy Research Campaign 2025

Subject : GS - सरकारी योजना- उपक्रम, विज्ञान आणि तंत्रज्ञान - रोग आणि आजार

सरळसेवा, रेल्वे, तलाठी, वनरक्षक, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) महाराष्ट्रात कुष्ठरोग शोध अभियान 2025 कोणत्या कालावधीत राबवले जात आहे ? 

1. 1 ते 15 ऑक्टोबर

2. 20 ऑक्टोबर ते 20 नोव्हेंबर

3. 17 नोव्हेंबर ते 2 डिसेंबर 

4. 1 ते 31 डिसेंबर

उत्तर : 17 नोव्हेंबर ते 2 डिसेंबर

कुष्ठरोग शोध अभियान नेमकं काय आहे ?

• केंद्र सरकारच्या मार्गदर्शक सूचनांनुसार महाराष्ट्रात 17 नोव्हेंबर ते 2 डिसेंबर 2025 दरम्यान राज्यभर कुष्ठरोग शोध अभियान राबवले जात आहे.

• या मोहिमेत घरोगरी सर्वेक्षण करून नवीन कुष्ठरोगी रुग्ण शोधले जातील आणि त्यांना त्वरित उपचार दिले जातील.

• कुष्ठरोगावरील उपचार पूर्णपणे मोफत आणि सरकारी आरोग्य यंत्रणेमार्फत उपलब्ध आहेत, असे आरोग्य विभागाने स्पष्ट केले आहे.

• उद्दिष्ट : “2027 पर्यंत शून्य कुष्ठरोग प्रसार” या ध्येयाची पूर्तता.

कुष्ठरोग शोध अभियानाचा उद्देश कोणता ?

• घराघरांत जाऊन निदान न झालेले रुग्ण शोधणे, त्यांचा उपचार सुरू करणे आणि रोगाचा प्रसार थांबवणे.

• समाजात कुष्ठरोगाबाबत जनजागृती वाढवणे आणि लोकांना योग्य उपचाराची माहिती देणे.

कुष्ठरोग शोध अभियान कसे राबवले जात आहे ?

• सर्व जिल्ह्यांमध्ये व्यापक सर्वेक्षण करून लोकांची तपासणी करणे.

• संशयित रुग्णांची वैद्यकीय अधिकाऱ्यांकडून तपासणी करणे.

• कुष्ठरोग निदान झाल्यास बहुविध औषधोपचार (MDT) त्वरित सुरू करणे.

• राज्य, जिल्हा व तालुका स्तरावर समन्वय समित्या व प्रशिक्षण कार्यक्रम आयोजित करणे.

नागरिकांसाठी महत्त्वाची माहिती : 

• कुष्ठरोग उपचारयोग्य आहे आणि सरकारी रुग्णालयात उपचार मोफत मिळतात.

• लवकर उपचार घेतल्यास रोगाचा प्रसार थांबतो आणि अपंगत्व टाळता येते.

• नागरिकांनी तपासणीसाठी सहकार्य करणे अत्यंत गरजेचे आहे.

महाराष्ट्र शासनाने कुष्ठरोग ‘Notifiable Disease’ का घोषित केला ? 

• महाराष्ट्र शासनाने नुकतेच कुष्ठरोगाला Notifiable Disease (अनिवार्य नोंदणीचा रोग) घोषित केले आहे.

• याचा अर्थ — कोणत्याही डॉक्टरांनी किंवा आरोग्य संस्थांनी निदान झालेल्या रुग्णाची नोंद 2 आठवड्यांच्या आत जिल्हा आरोग्य अधिकाऱ्यांकडे करणे बंधनकारक आहे.

• यामुळे रुग्णांचे वेळीच उपचार, रोगाचे नियंत्रण आणि राज्यातील परिस्थितीवर अचूक देखरेख ठेवता येते.

2027 पर्यंत ‘शून्य कुष्ठरोग प्रसार’ या ध्येयासाठी हे अभियान का महत्त्वाचे ?

• निदान न झालेले रुग्ण सापडल्याने संसर्गाची साखळी तोडता येते.

• जास्तीचे रुग्ण लवकर सापडल्यास उपचार वेळेत सुरू होतात.

• राज्यभर एकसमान पद्धतीने जनजागृती वाढते आणि लोकांचा भीतीचा गैरसमज दूर होतो.

कुष्ठरोग कशामुळे होतो ?  

• कुष्ठरोग हा एक संसर्गजन्य रोग आहे.

• कुष्ठरोग हा मायकोबॅक्टेरियम लेप्रे या जिवाणूमुळे होतो.

• नाक आणि तोंडातून थेंबांद्वारे जिवाणू प्रसारित केले जातात.

• हस्तांदोलन करणे किंवा कुष्ठरोग झालेल्या व्यक्तीला मिठी मारणे, एकत्र जेवण करणे किंवा एकमेकांच्या शेजारी बसणे यासारख्या अनौपचारिक संपर्कातून हा रोग पसरत नाही.

कुष्ठरोगाचा शोध कोणी लावला ?

• इ.स. 1873 मध्ये नॉर्वेतील वैद्य गेरहार्ट हेन्‍रिक आरमौअर हान्सेन (Gerhard Henrik Armauer Hansen) यांना प्रथम ऊतींच्या नमुन्यात कुष्ठरोगाचे जीवाणू आढळले. 

• या जीवाणूंमुळे कुष्ठरोग होतो, असे त्यांनी इ.स. 1874 मध्ये सिद्ध केले.

• त्यांच्या या शोधामुळे कुष्ठरोगाला हान्सेन रोग (Hansen Disease) असेही म्हणतात.

क्लायमेट रिस्क इंडेक्स

Climate Risk Index 

Subject : GS - पर्यावरण, जागतिक रिपोर्ट

सरळसेवा, रेल्वे, तलाठी, वनरक्षक, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) क्लायमेट रिस्क इंडेक्स (CRI) खालील पैकी काय मोजतो ?

1. जगातील सर्वाधिक प्रदूषित देश

2. समुद्रातील पाण्याची खारटपणा वाढ

3. तीव्र हवामान घटनांमुळे देशांवर झालेली मानवी आणि आर्थिक हानी

4. ओझोन थरातील होणारे बदल

उत्तर : तीव्र हवामान घटनांमुळे देशांवर झालेली मानवी आणि आर्थिक हानी

बातमी काय ?

• Germanwatch ने प्रकाशित केलेला Climate Risk Index 2026 हा रिपोर्ट जगातील देशांवर वादळ, पूर, उष्णतेच्या लाटा यांसारख्या तीव्र हवामान घटनांचा किती परिणाम झाला याचे विश्लेषण करतो.

• 1995 ते 2024 या 30 वर्षांत जगभरात 9,700 पेक्षा जास्त हवामान आपत्ती घडल्या.

• या घटनांमध्ये 8.32 लाख लोकांचा मृत्यू झाला आणि $4.5 ट्रिलियन पेक्षा जास्त आर्थिक नुकसान झाले.

• भारत हा हवामान बदलामुळे सर्वाधिक प्रभावित देशांपैकी एक ठरला आहे.

Climate Risk Index म्हणजे काय ?

• हा इंडेक्स भूतकाळात घडलेल्या तीव्र हवामान घटनांचे आकडे तपासतो आणि त्या घटनांनी लोकांचे जीवन व अर्थव्यवस्था किती बिघडली ते दाखवतो.

• म्हणजेच, हवामान बदलाचे प्रत्यक्ष आणि मोजता येणारे परिणाम हा इंडेक्स स्पष्ट करतो.

क्लायमेट रिस्क इंडेक्स कोण प्रकाशित करतं ?

• Climate Risk Index (CRI) हा इंडेक्स Germanwatch नावाच्या जर्मनीतील पर्यावरणीय थिंक-टँक (environmental think tank) संस्था प्रकाशित करते.

• ही संस्था जगभरातील हवामान आपत्तींचा परिणाम — म्हणजे मृत्यू, आर्थिक नुकसान आणि देशांची असुरक्षितता — याचे विश्लेषण करून हा रिपोर्ट तयार करते.

CRI कसा मोजला जातो ? 

• मृत्यूंची संख्या : मोठ्या हवामान घटनांमध्ये किती लोकांचा मृत्यू झाला हे दाखवते.

• प्रति 1 लाख लोकसंख्येत मृत्यू : लोकसंख्येच्या तुलनेत देश किती असुरक्षित आहे याचे मोजमाप.

• Purchasing power parity (PPP) मध्ये नुकसान : आर्थिक नुकसान आंतरराष्ट्रीय स्तरावर तुलनात्मक पद्धतीने मोजले जाते.

• Gross Domestic Product (GDP) च्या तुलनेत नुकसान : हवामान घटनेने अर्थव्यवस्थेवर किती मोठा परिणाम झाला ते कळते.

 CRI ची मर्यादा कोणत्या ? 

• हा इंडेक्स फक्त अचानक घडणाऱ्या हवामान आपत्ती जसे वादळ, पूर यांनाच मोजतो.

• समुद्राची पातळी वाढणे किंवा हिमनद्या वितळणे यांसारखे हळूहळू घडणारे परिणाम यात समाविष्ट नसतात.

CRI 2026 नुसार जगातील मुख्य निष्कर्ष :

• मागील 30 वर्षांत जगभरात 8,32,000 पेक्षा जास्त लोकांचा मृत्यू हवामान आपत्तींमुळे झाला आहे.

• 9,700+ हवामान घटना नोंदल्या गेल्या, म्हणजे जवळपास दररोज एक घटना.

• वादळे आणि उष्णतेच्या लाटा या घटनांमुळे सर्वाधिक मृत्यू झाले, म्हणजे या घटना मानवी जीवनासाठी अत्यंत धोकादायक आहेत.

• पूरांमुळे सर्वाधिक लोक प्रभावित झाले, कारण पूर ग्रामीण-शहरी भागांना मोठ्या प्रमाणात हानी पोहोचवतात.

• वादळांमुळे एकूण आर्थिक नुकसानीपैकी 58% नुकसान झाले, म्हणजे जवळपास 2.64 ट्रिलियन डॅालर

भारताची स्थिती — अत्यंत असुरक्षित देशांमध्ये : 

• भारताची लांब किनारपट्टी, मान्सून-आधारित शेती, आणि मोठी लोकसंख्या यामुळे हवामान घटनांचा धोका जास्त वाढतो.

• 1995–2024 या काळात भारत हा जगातील 9 वा सर्वाधिक प्रभावित देश ठरला आहे.

• या काळात भारतात 430 तीव्र हवामान घटना झाल्या—जवळजवळ वर्षाला 14 घटना.

• या घटनांमध्ये 80,000 पेक्षा जास्त मृत्यू झाले आणि 170–180 अब्ज डॅालर इतकेआर्थिक नुकसान झाले.

भारतावर सर्वाधिक परिणाम करणाऱ्या घटना कोणत्या ? 

• चक्रीवादळे : किनारपट्टी राज्यांना थेट जोरदार धक्का देतात आणि शेती, घरे, वीजव्यवस्था यांचे मोठे नुकसान करतात.

• पूर आणि अतिवृष्टी : मान्सूनमधील अनियमित पावसामुळे गावं-शहरे पाण्यात बुडतात आणि लाखो लोकांचे दैनंदिन जीवन विस्कळीत होते.

• उष्णतेच्या लाटा (Heatwaves) : तापमान खूप वाढते, ज्याचा आरोग्य आणि पिकांवर गंभीर परिणाम होतो.

• दुष्काळ : पावसाअभावी शेती, पाणी उपलब्धता आणि जनजीवन प्रभावित होते.

निष्कर्ष : 

• Climate Risk Index स्पष्ट दाखवतो की हवामान बदलाचा भारतावर प्रचंड आणि सतत परिणाम होत आहे.

• भविष्यात या घटनांचा धोका आणखी वाढण्याची शक्यता असल्याने, देशाने जलद तयारी, Early Warning Systems, आणि हवामान-प्रतिरोधक पायाभूत सुविधा मजबूत करण्याची गरज आहे.

जनजातीय गौरव दिवस 

Janjatiya Gaurav Divas

Subject : GS - दिनविशेष, आधुनिक भारताचा इतिहास

सरळसेवा, रेल्वे, तलाठी, वनरक्षक, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) दरवर्षी जनजातीय गौरव दिवस केव्हा साजरी करण्यात येतो ? 

1. 5 नोव्हेंबर

2. 10 नोव्हेंबर

3. 15 नोव्हेंबर

4. 20 नोव्हेंबर

उत्तर : 15 नोव्हेंबर

जनजातीय गौरव दिवस का साजरी करतात ? 

जनजातीय गौरव दिवस साजरा करण्याचा उद्देश काय आहे ? 

• महान आदिवासी नायक आणि स्वातंत्र्य सैनिक भगवान बिरसा मुंडा यांचा जन्मदिवस देशभरात जनजातीय गौरव दिवस म्हणून उत्साहात साजरा केला जातो.

• संथाल, तामार, कोल, भील, खासी आणि मिझो यांसारख्या अनेक आदिवासी समुदायांनी विविध चळवळींद्वारे भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्याला बळ दिले.

• भगवान बिरसा मुंडा आणि इतर आदिवासी स्वातंत्र्यसैनिकांच्या योगदानाचा गौरव करणे हा या दिवसाचा उद्देश आहे. 

पहिला जनजातीय गौरव दिवस केव्हा साजरी करण्यात आला ?

सन 2021 पासून, भारत सरकारने भगवान बिरसा मुंडा यांच्या जयंतीनिमित्त दरवर्षी 15 नोव्हेंबर रोजी 'आदिवासी गौरव दिन' साजरा करण्याची परंपरा सुरू केली आहे.

कोण होते भगवान बिरसा मुंडा ?

• भगवान बिरसा मुंडा यांचा जन्म 15 नोव्हेंबर 1875 रोजी झारखंडच्या उलिहातु गावात झाला.

• त्यांचे शिक्षण मिशनरी स्कूलमध्ये झाले

• आदिवासी समाजातील लोकांचे बळजबरीने धर्मांतर केल्याबद्दल ख्रिस्ती मिशनरी व इंग्रजांवर जननायक बिरसा मुंडा यांचा प्रचंड राग होता, त्यांनी मिशनरी स्कूल सोडून दिली.

• ब्रिटिश व्यवस्थेत जमीनदार, जहागीरदार, सावकार इत्यादींनी आदिवासींचे प्रचंड शोषण केले होते.

उलगुलान क्रांती काय आहे ?  

• बिरसा मुंडा यांनी 1899 रोजी जल , जंगल आणि जमिनीवर आदिवासींचा हक्क सांगून उलगुलान क्रांती सुरू केली.

• बिरसा मुंडा आणि त्यांचे अनुयायांनी इंग्रजांविरुद्ध बंड पुकारले. त्यांनी अनेक ठिकाणी ब्रिटिशांवर हल्ले केले आणि सरंजामशाही व्यवस्थेला विरोध केला.

• त्यांनी लोकांना स्वतःच्या जमिनीसाठी लढण्यास प्रेरित केले. याचे फलित म्हणून 1908 मध्ये छोटा नागपूर भाडेकरू कायदा मंजूर झाला. या कायद्याअंतर्गत आदिवासी लोकांकडून बिगर आदिवासी लोकांना जमीन हस्तांतरित करण्यास बंदी घातली गेली.

 बिरसैत धर्माची स्थापना कोणी केली ? 

• भगवान बिरसा मुंडा यांनी 1895 मध्ये एक नवीन धर्म - बिरसैत धर्म सुरू केला.

• आपल्या आदिवासी लोकांना जुन्या धार्मिक विश्वासांकडे परत जाण्याचे आवाहन तसेच मूळ आदिवासी संस्कृती जोपासण्यासाठी त्यांनी प्रयत्न केले.

• पवित्रता, साधेपणा आणि सत्याचे पालन करण्यासाठी त्यांनी बिरसैत चळवळ सुरू केली.

• लोक त्यांना धरती अब्बा म्हणू लागली.

 निधन : 9 जून 1900 रोजी जननायक बिरसा मुंडा यांचा रांची कारागृहात मृत्यू झाला.

श्री राम सुतार यांना महाराष्ट्र भूषण पुरस्कार प्रदान

Shri Ram Sutar conferred with Maharashtra Bhushan Award

Subject : GS - पुरस्कार

सरळसेवा, रेल्वे, तलाठी, वनरक्षक, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) अलिकडेच 2024 चा महाराष्ट्र भूषण पुरस्कार श्री राम सुतार यांना त्यांच्या राहत्या घरी देण्यात आला, ते खालील पैकी कोणत्या क्षेत्राशी संबंधित आहे ? 

1. संगीत

2. शिल्पकला

3. चित्रकला

4. क्रिडा

उत्तर : शिल्पकला (Sculpture)

बातमी काय ?

• 14 नोव्हेंबर 2025 रोजी जगप्रसिद्ध शिल्पकार राम सुतार यांना महाराष्ट्र शासनाचा सर्वोच्च नागरी सन्मान ‘महाराष्ट्र भूषण 2024’ पुरस्कार नोएडा (उत्तर प्रदेश) येथील त्यांच्या राहत्या घरी मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस यांच्या हस्ते प्रदान करण्यात आला. 

• यावेळी उपमुख्यमंत्री एकनाथ शिंदे, उपमुख्यमंत्री अजित पवार, सांस्कृतिक कार्यमंत्री ॲड. आशिष शेलार आदी उपस्थित होते.

शिल्पकार राम सुतार यांबद्दल परीक्षेसाठी IMP वनलाईनर पॉईंट्स : 

• शिल्पकार राम सुतार यांचा जन्म धुळे जिल्ह्यातील गोंदूर या गावी 19 फेब्रुवारी 1925 मध्ये झाला.

• मुंबईतील जे. जे स्कूल ऑफ आर्टमधून त्यांनी त्याचं शिक्षण पूर्ण केलं. 

शिल्पकार राम सुतार यांनी बनवलेल्या (डिझाइन केलेल्या) काही प्रसिद्ध मूर्ती :

• स्टॅच्यू ऑफ युनिटी : (सरदार पटेल यांचा पुतळा, 182 मीटर, गुजरात) जगातील सर्वात उंच पुतळा

• महात्मा गांधींचा प्रतिष्ठित पुतळा : भारतीय संसदेसह 450+ शहरांमध्ये

• केम्पेगौडा पुतळा : 108 फूट उंच, बेंगळुरू विमानतळ

• अयोध्या राम मंदिर : भगवान राम मूर्ती डिझाइनिंग, अयोध्या

• बाबासाहेब आंबेडकरांचा पुतळा : इंदू मिल, मुंबई

• चंबळ देवी मूर्ती : 45 फूट उंच पुतळा, मध्य प्रदेशातील, गंगासागर धरण येथे  

• कृष्ण-अर्जुन रथ : कुरुक्षेत्राच्या ब्रह्मसरोवरात असलेला कृष्ण-अर्जुन रथ डिझाइन

शिल्पकार राम सुतार यांना मिळालेले प्रमुख पुरस्कार आणि सन्मान : 

• पद्मश्री पुरस्कार (1999)

• टागोर पुरस्कार (2016)

• पद्मभूषण पुरस्कार (2018)

• महाराष्ट्र भूषण पुरस्कार (2024)

महाराष्ट्र भूषण पुरस्कारा बद्दल परीक्षेसाठी IMP वनलाईनर पॉईंट्स : 

• महाराष्ट्र भूषण पुरस्कार हा महाराष्ट्र शासनाकडून देण्यात येणारा राज्याचा सर्वोच्च नागरी पुरस्कार आहे. 

• 1995 मध्ये महाराष्ट्र भूषण पुरस्काराची स्थापना करण्यात आली. 

• 25 लाख रुपये, मानपत्र, मानचिन्ह, आणि शाल असे या पुरस्काराचे सध्याचे स्वरूप आहे.

• महाराष्ट्र भूषण पुरस्कार आरोग्यसेवा, उद्योग, कला, क्रीडा, पत्रकारिता, लोकप्रशासन, विज्ञान आणि समाजसेवा या क्षेत्रांत केलेल्या विशेष योगदानासाठी दिला जातो. 

पहिला महाराष्ट्र भूषण पुरस्कार कोणाला देण्यात आला ? 

• पहिला महाराष्ट्र भूषण पुरस्कार 1996 मध्ये लोकप्रिय साहित्यिक पु. ल. देशपांडे यांना देण्यात आला.