क्लायमेट रिस्क इंडेक्स

Climate Risk Index 

Subject : GS - पर्यावरण, जागतिक रिपोर्ट

सरळसेवा, रेल्वे, तलाठी, वनरक्षक, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) क्लायमेट रिस्क इंडेक्स (CRI) खालील पैकी काय मोजतो ?

1. जगातील सर्वाधिक प्रदूषित देश

2. समुद्रातील पाण्याची खारटपणा वाढ

3. तीव्र हवामान घटनांमुळे देशांवर झालेली मानवी आणि आर्थिक हानी

4. ओझोन थरातील होणारे बदल

उत्तर : तीव्र हवामान घटनांमुळे देशांवर झालेली मानवी आणि आर्थिक हानी

बातमी काय ?

• Germanwatch ने प्रकाशित केलेला Climate Risk Index 2026 हा रिपोर्ट जगातील देशांवर वादळ, पूर, उष्णतेच्या लाटा यांसारख्या तीव्र हवामान घटनांचा किती परिणाम झाला याचे विश्लेषण करतो.

• 1995 ते 2024 या 30 वर्षांत जगभरात 9,700 पेक्षा जास्त हवामान आपत्ती घडल्या.

• या घटनांमध्ये 8.32 लाख लोकांचा मृत्यू झाला आणि $4.5 ट्रिलियन पेक्षा जास्त आर्थिक नुकसान झाले.

• भारत हा हवामान बदलामुळे सर्वाधिक प्रभावित देशांपैकी एक ठरला आहे.

Climate Risk Index म्हणजे काय ?

• हा इंडेक्स भूतकाळात घडलेल्या तीव्र हवामान घटनांचे आकडे तपासतो आणि त्या घटनांनी लोकांचे जीवन व अर्थव्यवस्था किती बिघडली ते दाखवतो.

• म्हणजेच, हवामान बदलाचे प्रत्यक्ष आणि मोजता येणारे परिणाम हा इंडेक्स स्पष्ट करतो.

क्लायमेट रिस्क इंडेक्स कोण प्रकाशित करतं ?

• Climate Risk Index (CRI) हा इंडेक्स Germanwatch नावाच्या जर्मनीतील पर्यावरणीय थिंक-टँक (environmental think tank) संस्था प्रकाशित करते.

• ही संस्था जगभरातील हवामान आपत्तींचा परिणाम — म्हणजे मृत्यू, आर्थिक नुकसान आणि देशांची असुरक्षितता — याचे विश्लेषण करून हा रिपोर्ट तयार करते.

CRI कसा मोजला जातो ? 

• मृत्यूंची संख्या : मोठ्या हवामान घटनांमध्ये किती लोकांचा मृत्यू झाला हे दाखवते.

• प्रति 1 लाख लोकसंख्येत मृत्यू : लोकसंख्येच्या तुलनेत देश किती असुरक्षित आहे याचे मोजमाप.

• Purchasing power parity (PPP) मध्ये नुकसान : आर्थिक नुकसान आंतरराष्ट्रीय स्तरावर तुलनात्मक पद्धतीने मोजले जाते.

• Gross Domestic Product (GDP) च्या तुलनेत नुकसान : हवामान घटनेने अर्थव्यवस्थेवर किती मोठा परिणाम झाला ते कळते.

 CRI ची मर्यादा कोणत्या ? 

• हा इंडेक्स फक्त अचानक घडणाऱ्या हवामान आपत्ती जसे वादळ, पूर यांनाच मोजतो.

• समुद्राची पातळी वाढणे किंवा हिमनद्या वितळणे यांसारखे हळूहळू घडणारे परिणाम यात समाविष्ट नसतात.

CRI 2026 नुसार जगातील मुख्य निष्कर्ष :

• मागील 30 वर्षांत जगभरात 8,32,000 पेक्षा जास्त लोकांचा मृत्यू हवामान आपत्तींमुळे झाला आहे.

• 9,700+ हवामान घटना नोंदल्या गेल्या, म्हणजे जवळपास दररोज एक घटना.

• वादळे आणि उष्णतेच्या लाटा या घटनांमुळे सर्वाधिक मृत्यू झाले, म्हणजे या घटना मानवी जीवनासाठी अत्यंत धोकादायक आहेत.

• पूरांमुळे सर्वाधिक लोक प्रभावित झाले, कारण पूर ग्रामीण-शहरी भागांना मोठ्या प्रमाणात हानी पोहोचवतात.

• वादळांमुळे एकूण आर्थिक नुकसानीपैकी 58% नुकसान झाले, म्हणजे जवळपास 2.64 ट्रिलियन डॅालर

भारताची स्थिती — अत्यंत असुरक्षित देशांमध्ये : 

• भारताची लांब किनारपट्टी, मान्सून-आधारित शेती, आणि मोठी लोकसंख्या यामुळे हवामान घटनांचा धोका जास्त वाढतो.

• 1995–2024 या काळात भारत हा जगातील 9 वा सर्वाधिक प्रभावित देश ठरला आहे.

• या काळात भारतात 430 तीव्र हवामान घटना झाल्या—जवळजवळ वर्षाला 14 घटना.

• या घटनांमध्ये 80,000 पेक्षा जास्त मृत्यू झाले आणि 170–180 अब्ज डॅालर इतकेआर्थिक नुकसान झाले.

भारतावर सर्वाधिक परिणाम करणाऱ्या घटना कोणत्या ? 

• चक्रीवादळे : किनारपट्टी राज्यांना थेट जोरदार धक्का देतात आणि शेती, घरे, वीजव्यवस्था यांचे मोठे नुकसान करतात.

• पूर आणि अतिवृष्टी : मान्सूनमधील अनियमित पावसामुळे गावं-शहरे पाण्यात बुडतात आणि लाखो लोकांचे दैनंदिन जीवन विस्कळीत होते.

• उष्णतेच्या लाटा (Heatwaves) : तापमान खूप वाढते, ज्याचा आरोग्य आणि पिकांवर गंभीर परिणाम होतो.

• दुष्काळ : पावसाअभावी शेती, पाणी उपलब्धता आणि जनजीवन प्रभावित होते.

निष्कर्ष : 

• Climate Risk Index स्पष्ट दाखवतो की हवामान बदलाचा भारतावर प्रचंड आणि सतत परिणाम होत आहे.

• भविष्यात या घटनांचा धोका आणखी वाढण्याची शक्यता असल्याने, देशाने जलद तयारी, Early Warning Systems, आणि हवामान-प्रतिरोधक पायाभूत सुविधा मजबूत करण्याची गरज आहे.

जनजातीय गौरव दिवस 

Janjatiya Gaurav Divas

Subject : GS - दिनविशेष, आधुनिक भारताचा इतिहास

सरळसेवा, रेल्वे, तलाठी, वनरक्षक, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) दरवर्षी जनजातीय गौरव दिवस केव्हा साजरी करण्यात येतो ? 

1. 5 नोव्हेंबर

2. 10 नोव्हेंबर

3. 15 नोव्हेंबर

4. 20 नोव्हेंबर

उत्तर : 15 नोव्हेंबर

जनजातीय गौरव दिवस का साजरी करतात ? 

जनजातीय गौरव दिवस साजरा करण्याचा उद्देश काय आहे ? 

• महान आदिवासी नायक आणि स्वातंत्र्य सैनिक भगवान बिरसा मुंडा यांचा जन्मदिवस देशभरात जनजातीय गौरव दिवस म्हणून उत्साहात साजरा केला जातो.

• संथाल, तामार, कोल, भील, खासी आणि मिझो यांसारख्या अनेक आदिवासी समुदायांनी विविध चळवळींद्वारे भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्याला बळ दिले.

• भगवान बिरसा मुंडा आणि इतर आदिवासी स्वातंत्र्यसैनिकांच्या योगदानाचा गौरव करणे हा या दिवसाचा उद्देश आहे. 

पहिला जनजातीय गौरव दिवस केव्हा साजरी करण्यात आला ?

सन 2021 पासून, भारत सरकारने भगवान बिरसा मुंडा यांच्या जयंतीनिमित्त दरवर्षी 15 नोव्हेंबर रोजी 'आदिवासी गौरव दिन' साजरा करण्याची परंपरा सुरू केली आहे.

कोण होते भगवान बिरसा मुंडा ?

• भगवान बिरसा मुंडा यांचा जन्म 15 नोव्हेंबर 1875 रोजी झारखंडच्या उलिहातु गावात झाला.

• त्यांचे शिक्षण मिशनरी स्कूलमध्ये झाले

• आदिवासी समाजातील लोकांचे बळजबरीने धर्मांतर केल्याबद्दल ख्रिस्ती मिशनरी व इंग्रजांवर जननायक बिरसा मुंडा यांचा प्रचंड राग होता, त्यांनी मिशनरी स्कूल सोडून दिली.

• ब्रिटिश व्यवस्थेत जमीनदार, जहागीरदार, सावकार इत्यादींनी आदिवासींचे प्रचंड शोषण केले होते.

उलगुलान क्रांती काय आहे ?  

• बिरसा मुंडा यांनी 1899 रोजी जल , जंगल आणि जमिनीवर आदिवासींचा हक्क सांगून उलगुलान क्रांती सुरू केली.

• बिरसा मुंडा आणि त्यांचे अनुयायांनी इंग्रजांविरुद्ध बंड पुकारले. त्यांनी अनेक ठिकाणी ब्रिटिशांवर हल्ले केले आणि सरंजामशाही व्यवस्थेला विरोध केला.

• त्यांनी लोकांना स्वतःच्या जमिनीसाठी लढण्यास प्रेरित केले. याचे फलित म्हणून 1908 मध्ये छोटा नागपूर भाडेकरू कायदा मंजूर झाला. या कायद्याअंतर्गत आदिवासी लोकांकडून बिगर आदिवासी लोकांना जमीन हस्तांतरित करण्यास बंदी घातली गेली.

 बिरसैत धर्माची स्थापना कोणी केली ? 

• भगवान बिरसा मुंडा यांनी 1895 मध्ये एक नवीन धर्म - बिरसैत धर्म सुरू केला.

• आपल्या आदिवासी लोकांना जुन्या धार्मिक विश्वासांकडे परत जाण्याचे आवाहन तसेच मूळ आदिवासी संस्कृती जोपासण्यासाठी त्यांनी प्रयत्न केले.

• पवित्रता, साधेपणा आणि सत्याचे पालन करण्यासाठी त्यांनी बिरसैत चळवळ सुरू केली.

• लोक त्यांना धरती अब्बा म्हणू लागली.

 निधन : 9 जून 1900 रोजी जननायक बिरसा मुंडा यांचा रांची कारागृहात मृत्यू झाला.

श्री राम सुतार यांना महाराष्ट्र भूषण पुरस्कार प्रदान

Shri Ram Sutar conferred with Maharashtra Bhushan Award

Subject : GS - पुरस्कार

सरळसेवा, रेल्वे, तलाठी, वनरक्षक, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) अलिकडेच 2024 चा महाराष्ट्र भूषण पुरस्कार श्री राम सुतार यांना त्यांच्या राहत्या घरी देण्यात आला, ते खालील पैकी कोणत्या क्षेत्राशी संबंधित आहे ? 

1. संगीत

2. शिल्पकला

3. चित्रकला

4. क्रिडा

उत्तर : शिल्पकला (Sculpture)

बातमी काय ?

• 14 नोव्हेंबर 2025 रोजी जगप्रसिद्ध शिल्पकार राम सुतार यांना महाराष्ट्र शासनाचा सर्वोच्च नागरी सन्मान ‘महाराष्ट्र भूषण 2024’ पुरस्कार नोएडा (उत्तर प्रदेश) येथील त्यांच्या राहत्या घरी मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस यांच्या हस्ते प्रदान करण्यात आला. 

• यावेळी उपमुख्यमंत्री एकनाथ शिंदे, उपमुख्यमंत्री अजित पवार, सांस्कृतिक कार्यमंत्री ॲड. आशिष शेलार आदी उपस्थित होते.

शिल्पकार राम सुतार यांबद्दल परीक्षेसाठी IMP वनलाईनर पॉईंट्स : 

• शिल्पकार राम सुतार यांचा जन्म धुळे जिल्ह्यातील गोंदूर या गावी 19 फेब्रुवारी 1925 मध्ये झाला.

• मुंबईतील जे. जे स्कूल ऑफ आर्टमधून त्यांनी त्याचं शिक्षण पूर्ण केलं. 

शिल्पकार राम सुतार यांनी बनवलेल्या (डिझाइन केलेल्या) काही प्रसिद्ध मूर्ती :

• स्टॅच्यू ऑफ युनिटी : (सरदार पटेल यांचा पुतळा, 182 मीटर, गुजरात) जगातील सर्वात उंच पुतळा

• महात्मा गांधींचा प्रतिष्ठित पुतळा : भारतीय संसदेसह 450+ शहरांमध्ये

• केम्पेगौडा पुतळा : 108 फूट उंच, बेंगळुरू विमानतळ

• अयोध्या राम मंदिर : भगवान राम मूर्ती डिझाइनिंग, अयोध्या

• बाबासाहेब आंबेडकरांचा पुतळा : इंदू मिल, मुंबई

• चंबळ देवी मूर्ती : 45 फूट उंच पुतळा, मध्य प्रदेशातील, गंगासागर धरण येथे  

• कृष्ण-अर्जुन रथ : कुरुक्षेत्राच्या ब्रह्मसरोवरात असलेला कृष्ण-अर्जुन रथ डिझाइन

शिल्पकार राम सुतार यांना मिळालेले प्रमुख पुरस्कार आणि सन्मान : 

• पद्मश्री पुरस्कार (1999)

• टागोर पुरस्कार (2016)

• पद्मभूषण पुरस्कार (2018)

• महाराष्ट्र भूषण पुरस्कार (2024)

महाराष्ट्र भूषण पुरस्कारा बद्दल परीक्षेसाठी IMP वनलाईनर पॉईंट्स : 

• महाराष्ट्र भूषण पुरस्कार हा महाराष्ट्र शासनाकडून देण्यात येणारा राज्याचा सर्वोच्च नागरी पुरस्कार आहे. 

• 1995 मध्ये महाराष्ट्र भूषण पुरस्काराची स्थापना करण्यात आली. 

• 25 लाख रुपये, मानपत्र, मानचिन्ह, आणि शाल असे या पुरस्काराचे सध्याचे स्वरूप आहे.

• महाराष्ट्र भूषण पुरस्कार आरोग्यसेवा, उद्योग, कला, क्रीडा, पत्रकारिता, लोकप्रशासन, विज्ञान आणि समाजसेवा या क्षेत्रांत केलेल्या विशेष योगदानासाठी दिला जातो. 

पहिला महाराष्ट्र भूषण पुरस्कार कोणाला देण्यात आला ? 

• पहिला महाराष्ट्र भूषण पुरस्कार 1996 मध्ये लोकप्रिय साहित्यिक पु. ल. देशपांडे यांना देण्यात आला. 

“वंदे मातरम्” या गीताला 150 वर्ष पूर्ण

150th Anniversary of India’s National Song

Subject : GS - दिनविशेष, राज्यशास्त्र, इतिहास

सरळसेवा, रेल्वे, तलाठी, वनरक्षक, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) 2025 या वर्षी “वंदे मातरम्” या गीताला 150 वर्ष पूर्ण झाले तर हे गीत खालील पैकी कोणी लिहिले ?

(सरळसेवा भरती, महाराष्ट्र पोलिस, SSC CHSL 2021,...)

1. बंकिमचंद्र चॅटर्जी

2. रविंद्रनाथ टागोर

3. बिपिन चंद्र पाल

4. मादाम भिकाजी कामा

उत्तर : बंकिमचंद्र चॅटर्जी

बातमी काय ?

• 7 नोव्हेंबर 2025 रोजी बंकिमचंद्र चॅटर्जी यांनी रचलेल्या “वंदे मातरम्” या गीताच्या 150 व्या वर्धापन दिनानिमित्त महाराष्ट्राच्या राजभवनात ‘वंदे मातरम्’ गीताचे सामूहिक गायन करण्यात आले.

• बंकिमचंद्र चॅटर्जी यांनी 'वंदे मातरम्' हे गीत, 7 नोव्हेंबर 1875 रोजी लिहिले.

• पंतप्रधान श्री नरेंद्र मोदी यांनी “वंदे मातरम्” या राष्ट्रीय गीताच्या 150 वर्षपूर्तीच्या वर्षभर चालणाऱ्या सोहळ्याचे उद्घाटन नवी दिल्ली येथे केले.

• हा कार्यक्रम भारताच्या सांस्कृतिक वारशाचा सन्मान म्हणून वर्षभर विविध ठिकाणी साजरा केला जाणार आहे.

“वंदे मातरम्” हे गीत कोणी लिहिले ?

(सरळसेवा भरती, महाराष्ट्र पोलिस, SSC CHSL 2021,...)

• “वंदे मातरम्” हे बंकिमचंद्र चॅटर्जी यांनी लिहिलेले गीत आहे, जे भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्यात राष्ट्रभक्तीचे प्रतीक बनले.

• "आई, मी तुला वंदन करतो" असा “वंदे मातरम्” याचा अर्थ आहे.

• बंकिमचंद्र चॅटर्जी यांनी रचलेले 'वंदे मातरम्' हे गीत, 7 नोव्हेंबर 1875 रोजी 'बंगदर्शन' या साहित्यविषयक नियतकालिकेत पहिल्यांदा प्रकाशित झाले होते. 

• त्यानंतर बंकिमचंद्र चॅटर्जी यांनी हे प्रार्थना गीत, 1882 मध्ये प्रकाशित झालेल्या, 'आनंदमठ' या आपल्या अजरामर कादंबरीत समाविष्ट केले. 

“वंदे मातरम्” हे गीत सर्व प्रथम कोणी गायले ? 

• 1896 मध्ये कोलकाता येथे झालेल्या काँग्रेस अधिवेशनात गुरुदेव रविंद्रनाथ टागोर यांनी पहिल्यांदा “वंदे मातरम्” हे गीत गायले होते.

“वंदे मातरम्” पहिल्यांदा राजकीय घोषणा म्हणून वापर कोणत्या चळवळीसाठी आणि केव्हा करण्यात आला ?

• 7 ऑगस्ट 1905 रोजी कलकत्त्याच्या टाऊन हॉलमध्ये विद्यार्थ्यांच्या मिरवणुकीत वंदे मातरम्”चा वापर पहिल्यांदा राजकीय घोषणा म्हणून करण्यात आला, ज्यामुळे बंगालमध्ये स्वदेशी आणि फाळणीविरोधी चळवळीला सुरुवात झाली.

• 1907 मध्ये मॅडम भिकाजी कामा यांनी जर्मनीतील स्टुटगार्ट येथे भारताचा तिरंगा फडकवला; त्या ध्वजावर “वंदे मातरम्” हे शब्द लिहिलेले होते.

संविधान सभेने “वंदे मातरम्” हे गीत भारताचे राष्ट्रीय गीत म्हणून केव्हा स्वीकारले ?

• 24 जानेवारी 1950 रोजी संविधान सभेने “वंदे मातरम्” हे गीत भारताचे राष्ट्रीय गीत म्हणून स्वीकारले.

बंकिमचंद्र चॅटर्जी यांबद्दल थोडक्यात माहिती : 

• बंकिमचंद्र चॅटर्जी (1838–1894) हे 19 व्या शतकातील बंगालमधील सर्वात प्रतिष्ठीत व्यक्तीमत्वांपैकी एक होते.

• 19 व्या शतकातील बंगालच्या बौद्धिक आणि साहित्यिक इतिहासात त्यांची महत्वाची भूमिका बजावली आहे. 

• बंकिमचंद्र चॅटर्जी यांचा एक नामवंत कादंबरीकार, कवी आणि निबंधकार म्हणून त्यांनी दिलेल्या योगदानाचा आधुनिक बंगाली गद्य साहित्याच्या विकासावर, तसेच उदयाला येत असलेल्या भारतीय राष्ट्रवादाच्या अभिव्यक्तीवर विलक्षण प्रभाव आहे.

साहित्य : 

भारतीय हॉकी शताब्दी सोहळा 

India Celebrates 100 Years of Hockey

Subject : GS - दिनविशेष, खेळ

सरळसेवा, रेल्वे, तलाठी, वनरक्षक, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) बाबत योग्य विधान/ विधाने असलेला पर्याय निवडा.

अ) 2025 या वर्षी भारतीय हॉकीला 100 वर्षे पूर्ण झाले.

ब) भारतातील पहिला हॉकी क्लब 1855 मध्ये कोलकात्यात (Calcutta Hockey Club) स्थापन झाला.

पर्याय :

1. फक्त अ बरोबर

2. फक्त ब बरोबर 

3. अ आणि ब दोन्ही बरोबर

4. अ आणि ब दोन्ही चूक 

उत्तर : अ आणि ब दोन्ही बरोबर

बातमी काय ?

• भारतीय हॉकीला 100 वर्षे (1925–2025) पूर्ण होत असल्याच्या निमित्ताने 7 नोव्हेंबर रोजी भव्य शताब्दी सोहळ्याचे आयोजन करण्यात येणार आहे.

• या सोहळ्याची घोषणा युवा व्यवहार आणि क्रीडा तसेच कामगार व रोजगार मंत्री डॉ. मनसुख मांडविया यांनी केली आहे.

• हा सोहळा हॉकी इंडिया च्या सहकार्याने आयोजित केला जाणार असून, देशभरातील 550 पेक्षा अधिक जिल्ह्यांमध्ये या निमित्ताने विशेष कार्यक्रमांचे आयोजन केले जाणार आहे.

• या उपक्रमाचा उद्देश म्हणजे भारतीय हॉकीचा गौरवशाली वारसा, खेळाडूंचे योगदान आणि तरुणांमध्ये खेळाबद्दल जागरूकता वाढवणे हा आहे.

हॉकीची सुरुवात कशी झाली ?

• हॉकीचा इतिहास खूप जुना आहे, सुमारे 4,000 वर्षांपूर्वीपासून हा खेळ अस्तित्वात असल्याचे मानले जाते.

• त्याचे पहिले उल्लेख इराण, इजिप्त आणि ग्रीस या प्राचीन संस्कृतींमध्ये आढळतात.

• नंतर या खेळाचे आधुनिक स्वरूप ब्रिटनमध्ये (युनायटेड किंगडम) विकसित झाले, जिथे हॉकीचे अधिकृत नियम तयार करण्यात आले.

• ब्रिटिश कालावधीत 1850 च्या दशकात हा खेळ भारतात आला.

• भारतातील पहिला हॉकी क्लब 1855 मध्ये कोलकात्यात (Calcutta Hockey Club) स्थापन झाला.

भारतीय हॉकी महासंघा ची स्थापना केव्हा करण्यात आली ?

(SSC Steno 2020, SSC CGL 2024.. )

• 7 नोव्हेंबर 1925 रोजी, हॉकी खेळासाठी देशातील पहिली प्रशासकीय संस्था, भारतीय हॉकी महासंघ (Indian Hockey Federation) ची स्थापना झाली 

भारताने किती ऑलिंपिक पदके जिंकली आहेत ? 

• भारताने 13 ऑलिंपिक पदके जिंकली आहेत.

• या 13 ऑलिंपिक पदकांपैकी 8 सुवर्ण, 1 रौप्य आणि 4 कांस्य पदके आहेत.

भारताने किती हॉकी विश्वचषक जिंकले आहे ?

• भारताने आत्तापर्यंत एकदाच हॉकी विश्वचषक जिंकला आहे.

• भारताने 1975 मध्ये मलेशियातील क्वालालंपूर येथे हॉकी विश्वचषक जिंकला.

प्रसिद्ध भारतीय हॉकी खेळाडू : 

• मेजर ध्यानचंद — “हॉकीचा जादूगार” म्हणून प्रसिद्ध

• बलबीर सिंग सीनियर, धनराज पिल्ले, हरमनप्रीत सिंग — आंतरराष्ट्रीय कीर्तीचे खेळाडू

• महिलांमध्ये — राणी रामपाल, सविता पुनिया यांचे उल्लेखनीय योगदान

राष्ट्रीय कर्करोग जागरूकता दिवस

National Cancer Awareness Day

Subject : GS - विज्ञान आणि तंत्रज्ञान - रोग आणि आजार

सरळसेवा, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) दरवर्षी राष्ट्रीय कर्करोग जागरूकता दिवस केव्हा साजरी करण्यात येतो ? 

1. 2 फेब्रुवारी

2. 8 मार्च

3. 7 नोव्हेंबर

4. 1 डिसेंबर

उत्तर : 7 नोव्हेंबर

कर्करोगाविषयी जनजागृती करण्याकरिता दरवर्षी 7 नोव्हेंबर हा दिवस राष्ट्रीय कर्करोग जागरूकता दिवस म्हणून साजरा केला जातो.

(नोट : जागतिक कर्करोग दिवस हा 4 फेब्रुवारी या दिवशी असतो.)

राष्ट्रीय कर्करोग जागरूकता दिवस साजरी का करण्यात येतो ? 

• कर्करोगामुळे दरवर्षी लाखो लोक मृत्युमुखी पडतात.

• कर्करोग हे जगभरातील मृत्यूचे दुसरे प्रमुख कारण आहे.

• जगभरात, 6 पैकी 1 मृत्यू कर्करोगामुळे होतो.

• कर्करोगाची लक्षणे, कारणे आणि उपचारांबद्दल लोकांमध्ये जागरूक निर्माण करण्यासाठी

• लोकांना वेळेवर तपासणी करण्यासाठी प्रवृत्त करण्यासाठी

• कर्करोगाची भीती कमी करण्यासाठी

राष्ट्रीय कर्करोग जागरूकता दिवस 7 नोव्हेंबर ला का साजरी करतात ? 

• 7 नोव्हेंबर या दिवशी नोबेल पारितोषिक विजेत्या शास्त्रज्ञ मेरी क्युरी यांचा वाढदिवस असतो.

• मादाम क्युरी (Madame Marie Curie) यांनी कॅन्सरशी लढण्यात महत्त्वाचे योगदान दिले. 

• त्यांच्या या योगदानाच्या स्मरणार्थ 7 नोव्हेंबर हा दिवस राष्ट्रीय कर्करोग जागरूकता दिवस म्हणून साजरा करण्यात येतो.

कर्करोग (कॅन्सर) म्हणजे काय ? 

What is Cancer ? 

• जागतिक आरोग्य संघटने नुसार, कर्करोग हा रोगांचा एक मोठा समूह आहे, जो शरीराच्या जवळजवळ कोणत्याही अवयव किंवा ऊतींमध्ये सुरू होऊ शकतो.

• यामध्ये, पेशी अनियंत्रितपणे वाढतात आणि सामान्य मर्यादेपलीकडे जातात आणि शरीराच्या आसपासच्या भागांवर आक्रमण करतात.

कर्करोगाची (कॅन्सर ची) प्रमुख लक्षणे कोणती ? 

• वेगाने वजन कमी होणे

• सातत्याने येणारा खोकला

• रक्तस्त्राव

• रक्ताच्या गाठी येणे

• कायम थकवा जाणवने

• पोटात दुखणे इत्यादी.

भारतातील कर्करोगाचे सर्वात सामान्य प्रकार कोणते ? 

• स्तनाचा कर्करोग

• तोंडाचा कर्करोग

• फुफ्फुसाचा कर्करोग

• घशाचा कर्करोग इत्यादी.

कर्करोग प्रतिबंधात्मक (टाळण्यासाठीचे) उपाय कोणते ? 

• सकस आहार घेणे

• नियमित व्यायाम करणे

• तंबाखू-दारू टाळावे

• वेळोवेळी नियमित तपासणी करणे ; इत्यादी

कर्करोगाची कारणे कोणती ? 

• तंबाखू सेवन : तंबाखूचे सेवन, धूम्रपान हे भारतातील कर्करोगासाठी जबाबदार सर्वात मोठे कारण आहे.

• सरकारी आकडेवारी नुसार, पुरुषांमध्ये अंदाजे 40 ते 50 टक्के आणि महिलांमध्ये 20 टक्के कर्करोग हा तंबाखूमुळे होतो.

• अल्कोहोल

• आवश्यक पोषण आहाराची कमतरता

• निष्क्रिय राहणीमान 

• किरणोत्सर्गी संपर्क - आयनीभवन करू शकणाऱ्या विकिरणामुळे उदाहरणार्थ, क्ष किरणांच्या समवेत सतत काम करणे,

• विषारी रसायनांच्या संपर्कात काम करणे.  

कर्करोगाचा उपचार कसा शक्य आहे ? 

• कर्करोग व्यक्तीच्या शरीरात किती पसरला आहे आणि तो कोणत्या टप्प्यावर आहे, कर्करोगाचा विकार कोणता यावर कर्करोगाचा उपचार अवलंबून असतो.

• रसायनोपचार (Chemotherapy), इम्युनोथेरपी, किरणोत्सर्गी उपचार (Radiotherapy), शल्य चिकित्सा (Surgery) इत्यादी उपचाराचे पर्याय कर्करोगाच्या उपचारात वापरले जातात.

• कर्करोगावरील उपचार पद्धती ही रुग्णाच्या आरोग्यावरही अवलंबून असते.

• कर्करोगाचे सुरुवातीलाच निदान केले तर तो सहज बरा होऊ शकतो.

परिघीय रोगप्रतिकार सहिष्णुता म्हणजे काय ?

What is Peripheral Immune Tolerance ?

Subject : GS - विज्ञान आणि तंत्रज्ञान - शोध आणि शास्त्रज्ञ, रोग आणि आजार

सरळसेवा, रेल्वे, तलाठी, वनरक्षक, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) 2025 चा शरीरक्रियाविज्ञान किंवा वैद्यकशास्त्रातील नोबेल पुरस्कार कोणत्या विषयावर देण्यात आला?

1. मेंदूच्या कार्यावर

2. हृदयविकारावर

3. परिघीय रोगप्रतिकार सहिष्णुता वर

4. रक्तगट शोधावर

उत्तर : शरीरातील “परिघीय रोगप्रतिकार सहिष्णुता” (Peripheral Immune Tolerance)

बातमी काय ?

• 2025 चा शरीरक्रियाविज्ञान किंवा वैद्यकशास्त्रातील नोबेल पुरस्कार (फिजिओलॉजी किंवा मेडिसिनचा) नोबेल पुरस्कार रोगप्रतिकार प्रणालीशी (Immune System) संबंधित संशोधनासाठी देण्यात आला आहे.

• या संशोधनामुळे वैज्ञानिकांना समजले की आपले शरीर परक्या जंतूंना ओळखून त्यांच्याशी लढते, पण आपल्या स्वतःच्या पेशींवर हल्ला करत नाही.

• ही समज आजारांवर उपचार, लसीकरण, आणि शरीरातील बिघाड समजून घेण्यासाठी खूप महत्त्वाची आहे.

रोगप्रतिकारशास्त्र म्हणजे काय ? 

What is Immunology ?

• रोगप्रतिकारशास्त्र (Immunology) म्हणजे शरीराच्या रोगांविरुद्ध लढणाऱ्या प्रणालीचा अभ्यास.

• ही प्रणाली शरीरातील अवयव, पेशी आणि रासायनिक घटक यांचा वापर करून जंतू, विषाणू आणि परजीवींपासून संरक्षण करते.

• याच प्रणालीच्या अभ्यासातूनच लसी (Vaccines), इम्यूनोथेरपी (Immunotherapy) आणि रोग प्रतिबंध तंत्र विकसित झाले.

• ही शाखा आधुनिक वैद्यकशास्त्राचा पाया मानली जाते.

परिघीय रोगप्रतिकार सहिष्णुता म्हणजे काय ? 

What is Peripheral Immune Tolerance ?

• शरीरात काही रेग्युलेटरी टी पेशी (Regulatory T Cells) असतात, ज्या रोगप्रतिकार प्रणालीला नियंत्रित ठेवतात.

• या पेशींचं मुख्य काम म्हणजे रोगप्रतिकार प्रणालीने स्वतःच्या पेशींवर हल्ला करू नये हे पाहणं.

• यामुळे आपले शरीर परक्या जंतूंना ओळखून त्यांच्याशी लढते, पण आपल्या स्वतःच्या पेशींवर हल्ला करत नाही.

• या प्रक्रियेमुळे शरीरात “इम्यून संतुलन (Immune Balance)” टिकून राहते आणि स्व-प्रतिरक्षा आजार (autoimmune diseases) टाळले जातात.

भारतासाठी रोगप्रतिकारशास्त्र का महत्त्वाचे आहे ?

आरोग्याचे दुहेरी आव्हान :

भारतात दोन प्रकारचे आजार जास्त दिसतात —

1. संसर्गजन्य (Communicable) जसे डेंग्यू, क्षयरोग (TB)

2. असंसर्गजन्य (Non-Communicable) जसे मधुमेह, कर्करोग

रोगप्रतिकारशास्त्र या दोन्ही प्रकारच्या आजारांशी संबंधित उपाय सुचवते. म्हणजे लसीकरण आणि इम्यूनोथेरपी दोन्हीही त्याच्याशी जोडलेले आहेत.

लस आणि संशोधन क्षमता :

कोविड महामारीने दाखवून दिले की रोगप्रतिकारशास्त्रामुळेच लसी पटकन तयार होऊ शकतात आणि अनेकांचे जीव वाचू शकतात.

भारताची मोठी लोकसंख्या, विविध आनुवंशिक रचना (Genetic Diversity) आणि विशिष्ट आजारांचे नमुने यामुळे भारतातच कमी खर्चात भारतीय लोकांसाठी योग्य लसी आणि औषधं तयार करण्याची मोठी संधी रोगप्रतिकारशास्त्रात आहे.

जागतिक आरोग्य नेतृत्व :

• भविष्यात जे देश रोगप्रतिकारशास्त्रात पुढे जातील, तेच जगातील आरोग्य धोरणं, औषध पुरवठा आणि संशोधन यांचं नेतृत्व करतील.

• म्हणून भारताने फक्त वापरकर्ता (Consumer) न राहता ज्ञान आणि तंत्रज्ञान निर्माण करणारा (Producer) देश बनायला हवे.

2025 चा वैद्यकशास्त्रातील नोबेल पुरस्कार कोणाला आणि कोणत्या शोधासाठी देण्यात आला ?

• मेरी ई. ब्रनकाउ (Mary E. Brunkow), फ्रेड रॅम्सडेल (Fred Ramsdell) आणि शिमोन साकागुची (Shimon Sakaguchi) या वैज्ञानिकांनी रेग्युलेटरी टी पेशींचा शोध लावला.

• त्यांनी दाखवून दिलं की या पेशी शरीराच्या रोगप्रतिकार प्रणालीला स्वतःच्या ऊतींवर हल्ला करू देत नाहीत.

• त्यांच्या शोधामुळे डॉक्टरांना रोगप्रतिकार प्रणालीशी संबंधित आजार, जसे की ॲलर्जी, कर्करोग, किंवा अवयव प्रत्यारोपण नकार यांचा अभ्यास आणि उपचार समजून घेण्यात मदत झाली.