चालू घडामोडी | रुद्रा ब्रिगेड काय आहे ?

Important Affairs

17-11-2025

चालू घडामोडी | भारताचे 94 वे रामसर स्थळ कोणते ? | Which is the 94th Ramsar site of India ?

भारताचे 94 वे रामसर स्थळ कोणते ?

Which is the 94th Ramsar Site of India ?

Subject : GS - पर्यावरण - रामसर स्थळ

सरळसेवा, रेल्वे, तलाठी, वनरक्षक, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) भारताचे 94 वे रामसर स्थळ म्हणून कोणते सरोवर घोषित केले ?

1. लोकताक सरोवर

2. लोणार सरोवर

3. गोगाबील सरोवर

4. उदयपूर सरोवर

उत्तर : गोगाबील सरोवर (Gogabeel Lake)

बातमी काय ?

• बिहारमधील कटिहार जिल्यातील गोगाबील सरोवर याला भारताचे 94 वे रामसर स्थळ म्हणून मान्यता मिळाली आहे.

गोगाबील सरोवर कोठे आहे ?

• हे बिहारमधील कटिहारमध्ये गंगा आणि महानंदा नद्यांच्या दरम्यान असलेले नैसर्गिक सरोवर आहे.

• हे बिहारचे पहिले सामुदायिक अभयारण्य असून त्याचे व्यवस्थापन स्थानिक लोक आणि वन विभाग एकत्रितपणे करतात.

• पुराच्या काळात गोगाबील सरोवर दोन्ही नद्यांशी जोडते, त्यामुळे पाण्याचा नैसर्गिक प्रवाह टिकून राहतो.

बातमी काय ?
• बिहारमधील कटिहार जिल्यातील गोगाबील सरोवर याला भारताचे 94 वे रामसर स्थळ म्हणून मान्यता मिळाली आहे.

गोगाबील सरोवर कोठे आहे ?
• हे बिहारमधील कटिहारमध्ये गंगा आणि महानंदा नद्यांच्या दरम्यान असलेले नैसर्गिक सरोवर आहे.
• हे बिहारचे पहिले सामुदायिक अभयारण्य असून त्याचे व्यवस्थापन स्थानिक लोक आणि वन विभाग एकत्रितपणे करतात.
• पुराच्या काळात गोगाबील सरोवर दोन्ही नद्यांशी जोडते, त्यामुळे पाण्याचा नैसर्गिक प्रवाह टिकून राहतो.

गोगाबील सरोवर इतके महत्त्वाचे का आहे ?

1) जल विज्ञान (Hydrology) :

• पुराच्या वेळी गंगा आणि महानंदा नद्यांमधून पाणी गोगाबीलमध्ये भरते.

• त्यामुळे हा भाग नैसर्गिकरित्या पूर नियंत्रण करतो.

• मोठ्या प्रमाणात पाणी साठल्याने भूजल पुनर्भरण (Groundwater Recharge) वेगाने होते.

• नदी व आर्द्रभूमी यांच्यातील हा नैसर्गिक संपर्क परिसराचा जलसंतुलन टिकवून ठेवतो.

2) स्थलांतरित पक्ष्यांसाठी महत्त्वाचे ठिकाण :

• थंड प्रदेशातून हिवाळ्यात येणाऱ्या शेकडो Migratory Birds यांचा थांबा येथे असतो.

• इथे त्यांना सुरक्षित पाणी, खाद्य आणि विश्रांतीची जागा मिळते.

3) जलीय वनस्पतींचे संरक्षण (Aquatic Plants) :

• गोगाबीलमध्ये विविध प्रकारच्या पाण्यात वाढणाऱ्या वनस्पती वाढतात.

• या वनस्पती पाण्यातील ऑक्सिजन वाढवतात आणि

• मासे, बेडूक, पाण्यातील कीटक यांना लपण्यासाठी व वाढण्यासाठी घरासारखे वातावरण देतात.

• यामुळे संपूर्ण आर्द्रभूमीचे आरोग्य चांगले राहते.

4) मत्स्यपालन (Fisheries) :

• गोगाबीलचे पाणी स्वच्छ आणि वनस्पती युक्त असल्यामुळे येथे माशांची संख्या जास्त असते.

• स्थानिक लोक इथून मासेमारी करून आपली उपजीविका चालवतात.

• आर्द्रभूमीमुळे माशांना अन्न, सावली आणि प्रजननासाठी जागा मिळते.

5) जैवविविधता संरक्षण (Biodiversity) :

• इथे पक्षी, मासे, साप, कीटक, वनस्पती अशा अनेक जीवांची एकत्रित जैवविविधता आढळते.

• या सर्व जीवांमुळे नैसर्गिक अन्नसाखळी (Food Chain) आणि अन्नजाळे (Food Web) मजबूत राहतात.

• गोगाबील सारख्या आर्द्रभूमी हवामान संतुलन आणि पर्यावरण स्थिरता राखण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावतात.

6) सामाजिक-आर्थिक फायदे :

• स्थानिक लोकांसाठी मत्स्यन (Fishing) हा मोठा रोजगार स्रोत आहे.

• इको-टुरिझममुळे (Bird Watching, Nature Tourism) उत्पन्न वाढते.

• बाढ नियंत्रण आणि भूजल पुनर्भरणामुळे शेती सुरक्षित राहते.

• हवामान बदलांशी सामना करण्यासाठी ही आर्द्रभूमी नैसर्गिक संरक्षण कवचासारखी मदत करते.

रामसर ठराव म्हणजे काय ?

रामसर स्थळ म्हणजे काय ?

• इराण मधील रामसर या शहरात 2 फेब्रुवारी 1971 रोजी जगभरातील पाणथळ जागांच्या संरक्षणासाठीच्या उपाययोजनांवर चर्चा करण्यासाठी एक परिषद भरवण्यात आली. या परिषदेतील ठरावाला रामसर ठराव म्हणून ओळखले जाते.

• या ठरावा अंतर्गत पाणथळ जागांचे संरक्षण करण्यासाठी एखादे क्षेत्र रामसर स्थळ म्हणून घोषित करण्यात येते.

• हा ठराव 1975 सालापासून अंमलात आला.

• भारताने हा करार 1 फेब्रुवारी 1982 रोजी स्वीकारला.

• स्थानिक आणि राष्ट्रीय कृतीच्या माध्यमातून तसेच आंतरराष्ट्रीय सहकार्याने सर्व पाणथळ जागांचे संवर्धन आणि विवेकी वापर करणे आणि त्यायोगे जगाचा शाश्वत विकास साधणे हे रामसर परिषदेचे मिशन आहे.

सरळसेवा, रेल्वे, तलाठी, वनरक्षक, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न - उत्तरे

प्रश्न) भारतात किती रामसर स्थळे आहेत ?

उत्तर : 94 ( नोव्हेंबर 2025 पर्यंत)

प्रश्न) भारतात सर्वात जास्त रामसर स्थळे कोणत्या राज्यात आहे ?

उत्तर : तामिळनाडू

तामिळनाडूमध्ये 20 रामसर स्थळे आहेत. (नोव्हेंबर 2025 पर्यंत)

प्रश्न) महाराष्ट्रात किती रामसर स्थळे आहेत ?

1. 3

2. 5

3. 7

4. 9

उत्तर : 3

1. लोणार सरोवर

2. नांदूर मध्यमेश्वर

3. ठाणे खाडी

Important Affairs

15-11-2025

चालू घडामोडी | क्लायमेट रिस्क इंडेक्स | Climate Risk Index

क्लायमेट रिस्क इंडेक्स

Climate Risk Index

Subject : GS - पर्यावरण, जागतिक रिपोर्ट

प्रश्न) क्लायमेट रिस्क इंडेक्स (CRI) खालील पैकी काय मोजतो ?

1. जगातील सर्वाधिक प्रदूषित देश

2. समुद्रातील पाण्याची खारटपणा वाढ

3. तीव्र हवामान घटनांमुळे देशांवर झालेली मानवी आणि आर्थिक हानी

4. ओझोन थरातील होणारे बदल

उत्तर : तीव्र हवामान घटनांमुळे देशांवर झालेली मानवी आणि आर्थिक हानी

बातमी काय ?

• Germanwatch ने प्रकाशित केलेला Climate Risk Index 2026 हा रिपोर्ट जगातील देशांवर वादळ, पूर, उष्णतेच्या लाटा यांसारख्या तीव्र हवामान घटनांचा किती परिणाम झाला याचे विश्लेषण करतो.

• 1995 ते 2024 या 30 वर्षांत जगभरात 9,700 पेक्षा जास्त हवामान आपत्ती घडल्या.

• या घटनांमध्ये 8.32 लाख लोकांचा मृत्यू झाला आणि $4.5 ट्रिलियन पेक्षा जास्त आर्थिक नुकसान झाले.

• भारत हा हवामान बदलामुळे सर्वाधिक प्रभावित देशांपैकी एक ठरला आहे.

Climate Risk Index म्हणजे काय ?

• हा इंडेक्स भूतकाळात घडलेल्या तीव्र हवामान घटनांचे आकडे तपासतो आणि त्या घटनांनी लोकांचे जीवन व अर्थव्यवस्था किती बिघडली ते दाखवतो.

• म्हणजेच, हवामान बदलाचे प्रत्यक्ष आणि मोजता येणारे परिणाम हा इंडेक्स स्पष्ट करतो.

क्लायमेट रिस्क इंडेक्स कोण प्रकाशित करतं ?

• Climate Risk Index (CRI) हा इंडेक्स Germanwatch नावाच्या जर्मनीतील पर्यावरणीय थिंक-टँक (environmental think tank) संस्था प्रकाशित करते.

• ही संस्था जगभरातील हवामान आपत्तींचा परिणाम — म्हणजे मृत्यू, आर्थिक नुकसान आणि देशांची असुरक्षितता — याचे विश्लेषण करून हा रिपोर्ट तयार करते.

CRI कसा मोजला जातो ?

• मृत्यूंची संख्या : मोठ्या हवामान घटनांमध्ये किती लोकांचा मृत्यू झाला हे दाखवते.

• प्रति 1 लाख लोकसंख्येत मृत्यू : लोकसंख्येच्या तुलनेत देश किती असुरक्षित आहे याचे मोजमाप.

• Purchasing power parity (PPP) मध्ये नुकसान : आर्थिक नुकसान आंतरराष्ट्रीय स्तरावर तुलनात्मक पद्धतीने मोजले जाते.

• Gross Domestic Product (GDP) च्या तुलनेत नुकसान : हवामान घटनेने अर्थव्यवस्थेवर किती मोठा परिणाम झाला ते कळते.

CRI ची मर्यादा कोणत्या ?

• हा इंडेक्स फक्त अचानक घडणाऱ्या हवामान आपत्ती जसे वादळ, पूर यांनाच मोजतो.

• समुद्राची पातळी वाढणे किंवा हिमनद्या वितळणे यांसारखे हळूहळू घडणारे परिणाम यात समाविष्ट नसतात.

CRI 2026 नुसार जगातील मुख्य निष्कर्ष :

• मागील 30 वर्षांत जगभरात 8,32,000 पेक्षा जास्त लोकांचा मृत्यू हवामान आपत्तींमुळे झाला आहे.

• 9,700+ हवामान घटना नोंदल्या गेल्या, म्हणजे जवळपास दररोज एक घटना.

• वादळे आणि उष्णतेच्या लाटा या घटनांमुळे सर्वाधिक मृत्यू झाले, म्हणजे या घटना मानवी जीवनासाठी अत्यंत धोकादायक आहेत.

• पूरांमुळे सर्वाधिक लोक प्रभावित झाले, कारण पूर ग्रामीण-शहरी भागांना मोठ्या प्रमाणात हानी पोहोचवतात.

• वादळांमुळे एकूण आर्थिक नुकसानीपैकी 58% नुकसान झाले, म्हणजे जवळपास 2.64 ट्रिलियन डॅालर

भारताची स्थिती — अत्यंत असुरक्षित देशांमध्ये :

• भारताची लांब किनारपट्टी, मान्सून-आधारित शेती, आणि मोठी लोकसंख्या यामुळे हवामान घटनांचा धोका जास्त वाढतो.

• 1995–2024 या काळात भारत हा जगातील 9 वा सर्वाधिक प्रभावित देश ठरला आहे.

• या काळात भारतात 430 तीव्र हवामान घटना झाल्या—जवळजवळ वर्षाला 14 घटना.

• या घटनांमध्ये 80,000 पेक्षा जास्त मृत्यू झाले आणि 170–180 अब्ज डॅालर इतकेआर्थिक नुकसान झाले.

भारतावर सर्वाधिक परिणाम करणाऱ्या घटना कोणत्या ?

• चक्रीवादळे : किनारपट्टी राज्यांना थेट जोरदार धक्का देतात आणि शेती, घरे, वीजव्यवस्था यांचे मोठे नुकसान करतात.

• पूर आणि अतिवृष्टी : मान्सूनमधील अनियमित पावसामुळे गावं-शहरे पाण्यात बुडतात आणि लाखो लोकांचे दैनंदिन जीवन विस्कळीत होते.

• उष्णतेच्या लाटा (Heatwaves) : तापमान खूप वाढते, ज्याचा आरोग्य आणि पिकांवर गंभीर परिणाम होतो.

• दुष्काळ : पावसाअभावी शेती, पाणी उपलब्धता आणि जनजीवन प्रभावित होते.

निष्कर्ष :

• Climate Risk Index स्पष्ट दाखवतो की हवामान बदलाचा भारतावर प्रचंड आणि सतत परिणाम होत आहे.

• भविष्यात या घटनांचा धोका आणखी वाढण्याची शक्यता असल्याने, देशाने जलद तयारी, Early Warning Systems, आणि हवामान-प्रतिरोधक पायाभूत सुविधा मजबूत करण्याची गरज आहे.