जागतिक दूरचित्रवाणी दिन 

World Television Day 

Subject : GS - दिनविशेष

सरळसेवा, रेल्वे, तलाठी, वनरक्षक, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) दरवर्षी जागतिक दूरचित्रवाणी दिन केव्हा साजरा केला जातो ? 

1. 21 नोव्हेंबर

2. 28 नोव्हेंबर

3. 1 डिसेंबर

4. 11 डिसेंबर

उत्तर : 21 नोव्हेंबर

बातमी काय ? 

• माहिती आणि प्रसारण मंत्रालय आणि प्रसार भारती यांच्याकडून 21 नोव्हेंबर 2025 रोजी जागतिक दूरचित्रवाणी दिन ( World Television Day ) साजरा करण्यात आला.

• दूरचित्रवाणी हे माहिती, शिक्षण देण्याचं तसंच जनमत प्रभावित करण्याचं, संवाद साधण्याचं माध्यम म्हणून ओळखलं जातं. 

जागतिक दूरचित्रवाणी दिना बद्दल परीक्षेसाठी IMP वनलाईनर पॉईंट्स :

• दरवर्षी 21 नोव्हेंबर रोजी जागतिक दूरचित्रवाणी दिन साजरा केला जातो. 

• घोषणा : 1996 मध्ये संयुक्त राष्ट्रांच्या महासभेने (United Nations General Assembly) एका ठरावाद्वारे हा दिवस घोषित केला.

• उद्देश : ज्ञान, माहिती, शिक्षण आणि जनमत निर्मितीचे एक महत्त्वाचे माध्यम म्हणून दूरदर्शनचा सन्मान करणे हा या दिवसाचा उद्देश आहे.

भारतामध्ये दूरदर्शनचा इतिहास (Evolution of TV in India) :

सुरुवातीचा आणि चाचणी टप्पा (1959–1965) :

• 15 सप्टेंबर 1959 रोजी UNESCO च्या मदतीने दिल्लीमध्ये टीव्ही ची पहिली चाचणी घेण्यात आली.

• हा प्रयोग पूर्णपणे All India Radio (AIR) मार्फत संचलित होता.

• शालेय शिक्षण, ग्रामीण विकास, जनजागृती हे सुरुवातीचे कार्यक्रम असतं.

भारतात दूरदर्शन सेवेची स्थापना केव्हा झाली ?

• स्थापना : भारतात 1965 मध्ये दूरदर्शन सेवेची स्थापना झाली.

• 1965 पासून नियमित दूरदर्शन प्रसारण सुरू झाले.

• या काळात दूरदर्शन स्वतंत्र सेवा म्हणून आकाराला आले.

• मुंबई, कोलकाता, चेन्नई, अमृतसर, श्रीनगर यांसारख्या शहरांत नविन टीव्ही केंद्रे सुरू करण्यात आली.

जगातील सर्वात मोठा शैक्षणिक सॅटेलाइट प्रकल्प : 

• 1975-76 रोजी राबविण्यात आलेला SITE - Satellite Instructional Television Experiment हा प्रयोग जगातील सर्वात मोठा शैक्षणिक सॅटेलाइट प्रकल्पांपैकी एक मानला जातो.

• या प्रकल्पाच्या माध्यमातून 2400 गावांपर्यंत शेती, आरोग्य, कुटुंब नियोजन आणि प्राथमिक शिक्षणाचे कार्यक्रम पोहोचवले गेले.

अर्थव्यवस्था : 

• भारतातलं दूरचित्रवाणीचं जाळं देशभरातल्या 23 कोटी घरांपर्यंत विस्तारलं असून त्यामुळे जवळपास 90 कोटी प्रेक्षक जोडले गेले आहेत.

• यंदाच्या मार्चपर्यंतच्या आकडेवारीनुसार देशात 918 खासगी उपग्रह वाहिन्यांचं प्रसारण होत आहे. 

• गेल्या वर्षी भारताच्या माध्यम आणि मनोरंजन क्षेत्राने अर्थव्यवस्थेत अडीच लाख कोटी रुपयांचं योगदान दिलं आहे.

•  2027 पर्यंत ते 3 लाख कोटी रुपयांपेक्षा जास्त वाढेल असा अंदाज आहे. 

महिला सैनिकांना प्रादेशिक सैन्य बटालियनमध्ये सामील होण्याची संधी

Women Soldiers to Join Territorial Army Battalions

Subject : GS- संरक्षण (Defence)

सरळसेवा, रेल्वे, तलाठी, वनरक्षक, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) प्रादेशिक सेना स्थापना दिवस केव्हा असतो ? 

1. 26 जानेवारी

2. 15 ऑगस्ट

3. 9 ऑक्टोबर

4. 2 डिसेंबर

उत्तर : 9 ऑक्टोबर

बातमी काय ? 

• भारतात प्रथमच महिलांना Territorial Army (TA) च्या Home & Hearth पायदळ तुकड्यांमध्ये (H&H Infantry Battalions) सामील केले जाणार आहे.

• ही पॉलिसी महिला सैनिकांसाठी नवी संधी उघडते आणि संरक्षण क्षेत्रात त्यांची भूमिका मोठी करते.

प्रादेशिक सेना म्हणजे काय ?

What is Territorial Army (TA) ?

• TA हे Part-time Voluntary सैन्यदल आहे . म्हणजे नागरिक स्वतःची नोकरी करत असतानाच सैन्यातही सेवा देऊ शकतात.

• प्रादेशिक सेना, रेगुलर इंडियन आर्मी ला मदत करते आणि नागरिकांना सैन्यात सेवा करण्याची संधी देते.

• TA ची संकल्पना “Sons of Soil म्हणजेच " स्थानिक नागरिक स्वतःच्या प्रदेशाचे रक्षण करतात " अशी आहे.

• TA अधिकारी मिलिटरी ट्रेनिंग घेतात त्यांना शिस्त, शस्त्र वापर, फील्ड तंत्र इत्यादी कौशल्य शिकवले जाते.

प्रादेशिक सेनेची स्थापना केव्हा करण्यात आली ?

प्रादेशिक सेनेचा स्थापना दिवस केव्हा असतो ?

• टेरिटोरियल आर्मी म्हणजेच प्रादेशिक सेनेची स्थापना 9 ऑक्टोबर 1949 मध्ये करण्यात आली.

• स्वतंत्र भारताचे पहिले गव्हर्नर जनरल सी. राजगोपालाचारी यांनी 9 ऑक्टोबर 1949 मध्ये टेरिटोरियल आर्मीचे औपचारिक उद्घाटन केले.

• TA प्रादेशिक सेना अधिनियम 1948 (Territorial Army Act, 1948) अंतर्गत कार्य करते.

• 9 ऑक्टोबर हा दिवस प्रादेशिक सेनेचा स्थापना दिवस (Territorial Army Raising Day) म्हणून साजरा करण्यात येतो.

प्रादेशिक सेनेच्या स्थापनेचा उद्देश कोणता ?

• संकटकाळात देशाच्या अंतर्गत सुरक्षेची जबाबदारी पेलणे, 

• आवश्यकता निर्माण झाल्यास नियमित सेनेला मदत करणे, 

• देशातील तरुणांना नागरी जीवनाबरोबरच सैन्यदलात सेवा करुन देशसेवेची संधी देणे या उद्देशाने प्रादेशिक सेनेची स्थापना केली. 

महिलांचा Territorial Army मध्ये समावेश का महत्त्वाचा आहे ?

• प्रादेशिक सैन्याने 2019 मध्ये महिला अधिकाऱ्यांना कमिशन देण्यास सुरुवात केली, ज्यामुळे त्यांना इकोलॉजिकल टास्क फोर्स युनिट्स, ऑइल सेक्टर टीए युनिट्स आणि रेल्वे इंजिनिअर रेजिमेंटमध्ये काम करण्याची परवानगी मिळाली.

• मिळालेल्या सकारात्मक अनुभवामुळे, लष्कराने आता त्यांच्या भूमिकांचा विस्तार करण्याचा निर्णय घेतला आहे आणि महिला सैनिकांना होम अँड हर्थ बटालियनमध्ये (Home & Hearth Infantry Battalions) समाविष्ट करण्याची तयारी करत आहे.

• यामुळे महिलांना अधिक जबाबदाऱ्या, फील्ड ऑपरेशन्स आणि रणनीतिक भूमिका मिळतील.

• देशातील आंतरिक सुरक्षा (Internal Security), आपत्ती व्यवस्थापन (Disaster Management) यासाठी अधिक मनुष्यबळ उपलब्ध होईल.

• संरक्षण क्षेत्रात Gender Inclusion म्हणजेच स्त्री-पुरुष समानता वाढेल.

Indira Gandhi Peace Prize

इंदिरा गांधी शांतता पुरस्कार

Subject : GS - पुरस्कार

सरळसेवा, रेल्वे, तलाठी, वनरक्षक, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) अलिकडेच 2024 या वर्षासाठी इंदिरा गांधी शांतता, निःशस्त्रीकरण आणि विकास पुरस्कार कोणाला देण्यात आला ?

(UPSC 2015 च्या परीक्षेत 2014 चा पुरस्कार विजेता विचारला होता.)

1. मिशेल बाचेलेट

2. एंजेला मर्केल

3. जिमी कार्टर

4. अँटोनियो गुटेरेस

उत्तर : मिशेल बाचेलेट (Michelle Bachelet)

बातमी काय ? 

• 19 नोव्हेंबर 2025 रोजी चिलीच्या माजी राष्ट्राध्यक्ष मिशेल बाचेलेट यांना 2024 साठीचा इंदिरा गांधी शांतता, निःशस्त्रीकरण आणि विकास पुरस्कार प्रदान करण्यात आला आहे.

इंदिरा गांधी शांतता पुरस्काराबद्दल परिक्षेसाठी IMP वनलाईनर पॉईंट्स : 

• इंदिरा गांधी शांतता पुरस्काराला, इंदिरा गांधी शांतता, नि: शस्त्रिकरण व विकास पुरस्कार असेही म्हणतात.

• भारताचे माजी पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांच्या स्मरणार्थ दरवर्षी हा पुरस्कार दिला जातो.

• हा प्रतिष्ठित पुरस्कार इंदिरा गांधी मेमोरियल ट्रस्ट द्वारे दिला जातो.

• या पुरस्काराची स्थापना 1986 मध्ये करण्यात आली. 

हा पुरस्कार कोणाला आणि का दिला जातो ?

• ज्या व्यक्ती किंवा संस्थांनी आंतरराष्ट्रीय शांतता, विकास आणि नवीन आंतरराष्ट्रीय आर्थिक व्यवस्थेच्या संवर्धनासाठी उत्कृष्ट योगदान दिले आहे,

• तसेच त्यांच्या कार्याचा आंतरराष्ट्रीय समुदायावर सकारात्मक प्रभाव आणि मानवी कल्याणाच्या सुधारणेसाठी योगदान आहे. अशा व्यक्ती किंवा संस्थांना हा पुरस्कार देण्यात येतो. 

पुरस्काराचे स्वरूप : 25 लाख रुपये आणि प्रशस्तीपत्रक 

'अजेय वॉरियर-25’

AJEYA WARRIOR-25

Subject : GS - संरक्षण - युद्ध सराव

सरळसेवा, रेल्वे, तलाठी, वनरक्षक, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) 'अजेय वॉरियर’ हा कोणत्या दोन देशांमधील सैन्य सराव आहे ?

1. भारत–फ्रान्स

2. भारत–युनायटेड किंगडम

3. भारत–जपान

4. भारत–अमेरिका

उत्तर : भारत–युनायटेड किंगडम

बातमी काय ?

• राजस्थानातील महाजन फील्ड फायरिंग रेंजेस येथे AJEYA WARRIOR-25 या भारत–युनायटेड किंगडम लष्करी सरावाच्या आठव्या संस्करणाला सुरुवात झाली.

'अजेय वॉरियर’ कोणत्या दोन देशांमध्ये होतो ? त्याची सुरुवात केव्हा झाली ?

• भारत आणि युनायटेड किंगडम यांच्यात होणारा द्विपक्षीय लष्करी सराव.

• 2011 पासून दर 2 वर्षांनी (Biennially) आयोजित होतो आणि दोन्ही सैन्यांतील प्रमुख सहकार्य उपक्रमांपैकी एक मानला जातो.

'अजेय वॉरियर-25’ युद्ध सरावा बद्दल परीक्षेसाठी IMP वनलाईनर पॉईंट्स :

1) 14 दिवसांचा संयुक्त सराव :

• सराव 17 ते 30 नोव्हेंबर 2025 या कालावधीत होणार असून, एकूण 240 जवान सहभागी आहेत.

• यात भारतीय आणि ब्रिटिश सेना समसमान प्रतिनिधित्वासह भाग घेतील.

2) भारतीय सेनेचे प्रतिनिधित्व : 

• भारतीय लष्कराचे प्रतिनिधित्व शीख रेजिमेंटचे जवान करत आहेत, जे कठीण मोहिमांसाठी ओळखले जातात.

3) संयुक्त राष्ट्रांच्या आदेशानुसार काउंटर : 

• सराव UN मँडेटखाली असून, निमशहरी (Semi-Urban) भागातील दहशतवादविरोधी कारवाया हा त्याचा मुख्य विषय आहे.

4) संयुक्त नियोजन आणि तांत्रिक प्रशिक्षण : 

• ब्रिगेड स्तरावरील मिशन प्लॅनिंग, एकात्मिक तंत्रसराव, सिम्युलेशन-आधारित परिस्थिती आणि कंपनी-स्तरावरील फील्ड प्रशिक्षण दिले जाते.

 5) सर्वोत्तम पद्धतींची देवाणघेवाण : 

• दोन्ही सैन्य जटिल परिस्थितीत कसे संयुक्त प्रतिसाद देतात, तांत्रिक कौशल्ये कशी सुधारतात यावर एकमेकांकडून शिकतात.

सरावाचे महत्त्व (Significance) :

• भारत–यूके सैन्य सहकार्य अधिक मजबूत होते.

• दहशतवादविरोधी जटिल परिस्थितीत एकत्रितपणे काम करण्याची क्षमता वाढते.

• 2025 चे संस्करण व्यावसायिकता, सहकार्य, जागतिक शांतता आणि प्रादेशिक स्थैर्य यांना अधिक बळकटी देते.

हवामान बदल आणि व्यापार यावर एकात्मिक मंच

Integrated Forum on Climate Change and Trade 

Subject : GS : जागतिक घडामोडी - जागतिक संघटना

सरळसेवा, रेल्वे, तलाठी, वनरक्षक, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) हवामान बदल आणि व्यापार यावर एकात्मिक मंच (IFCCT) कोणत्या परिषदेत लाँच करण्यात आला ?

1. COP28

2. COP29

3. COP30

4. COP31

उत्तर : COP30

 बातमी काय ?

• 15 नोव्हेंबर 2025 रोजी ब्राझील येथे झालेल्या COP30 परिषदेत Integrated Forum on Climate Change and Trade (IFCCT) या नवीन आंतरराष्ट्रीय मंचाची अधिकृत घोषणा झाली.

हवामान बदल आणि व्यापार यावर एकात्मिक मंच म्हणजे काय ?

What is IFCCT ? 

• Integrated Forum on Climate Change and Trade (IFCCT) हा हवामान बदल आणि व्यापार धोरणे यांच्यात वाढणारे तणाव सोडवण्यासाठी देशांना एकत्र येऊन चर्चा करण्यासाठी तयार केलेला राजकीय समर्थन असलेला आंतरराष्ट्रीय मंच आहे.

• व्यापार नियम आणि हवामान कृती यांच्यातील दरी कमी करण्यासाठी हे व्यासपीठ काम करणार आहे.

IFCCT का तयार केला ?

• अनेक देशांमध्ये हवामान धोरणे आणि व्यापार नियमांमध्ये संघर्ष वाढत आहे; IFCCT हे प्रश्न शांततेने सोडवण्यासाठी मार्ग उपलब्ध करून देतो.

• विकसित देशांनी ठरवलेल्या कठोर व्यापार-हवामान नियमांमध्ये विकसनशील देशांचे हित बाजूला राहते; हा मंच विकसनशील देशांना समसमान बोलण्याची संधी देतो.

• जागतिक धोरणांमध्ये तुकडे होण्याऐवजी (Fragmentation) एकत्रता निर्माण करणे.

• हवामान वाटाघाटी जागतिक स्तरावर अधिक सुसंगत आणि एकमेकांशी जुळणाऱ्या बनावाव्यात यासाठी IFCCT मदत करेल.

IFCCT कसे चालेल ?

अध्यक्षपद : 

• ब्राझिल आणि एक विकसित देश मिळून या मंचाचे सह-अध्यक्ष (Co-Chairs)असतील.

• UNFCCC मधील सर्व सदस्य देशांसाठी हे मंच खुले आहे.

स्वतंत्र संस्था (Institutionally Independent) : 

• IFCCT हे जागतिक व्यापार संघटना (World Trade Organisation) किंवा UNFCCC या दोन्ही संस्थांपासून पूर्णपणे स्वतंत्र असेल.

• म्हणजे ते कोणतेही व्यापार नियम बदलणार, बंधनकारक निर्णय देणार किंवा वाद सोडवणार नाही.

• IFCCT फक्त चर्चा, सल्ला व समन्वयासाठी आहे.

• येथे कोणतेही बंधनकारक करार, दंड किंवा न्यायनिर्णय होणार नाहीत.

अनेक गटांचा सहभाग : 

• नागरी समाज संस्था, व्यवसाय संघटना, संशोधन संस्था व आंतरराष्ट्रीय उपक्रम—सर्वांना चर्चा प्रक्रियेत सामावून घेतले जाईल.

IFCCT चे महत्त्व (Importance) : 

• हवामान बदलामुळे व्यापार धोरणे कठोर होत असताना, विकसनशील देशांचे हित जपणारे एक संतुलित व्यासपीठ उपलब्ध होणार.

• जागतिक व्यापार नियम हवामान कृतीशी सुसंगत करण्यासाठी हा मंच भविष्यात महत्त्वाची भूमिका बजावू शकतो.

COP30 म्हणजे काय ?

• COP चा फूल फॅार्म Conference of the Parties असा आहे.

• 30 म्हणजे ही COP ची 30 वी हवामान परिषद आहे.

• COP30 ही संयुक्त राष्ट्रांच्या UNFCCC (United Nations Framework Convention on Climate Change) अंतर्गत वार्षिक हवामान परिषद आहे.

• येथे सर्व देश एकत्र येऊन पॅरिस कराराच्या अंमलबजावणीचा आढावा घेतात.

रुद्रा ब्रिगेड काय आहे ? 

What is the Rudra Brigade?

Subject : GS - संरक्षण (Defence)

सरळसेवा, रेल्वे, तलाठी, वनरक्षक, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) भारतीय सेनेची रुद्रा ब्रिगेड (Rudra Brigade) कोणत्या प्रकारच्या युद्धासाठी तयार केली आहे ?

1. फक्त सागरी युद्ध

2. फक्त पर्वतीय युद्ध

3. जमीन, हवा आणि सायबर युद्ध

4. फक्त वाळवंटी युद्ध

उत्तर : जमीन, हवा आणि सायबर युद्ध

बातमी काय ?

• भारतीय सेनेची Rudra Brigade ‘त्रिशूल’ आणि ‘अखंड प्रहार’ सरावांमध्ये यशस्वीपणे तपासली गेली असून, याचबरोबर भारताने Cold Strike Doctrine लागू करण्याची तयारी दाखवली.

रुद्रा ब्रिगेड म्हणजे काय ? 

What is the Rudra Brigade?

• रुद्रा ब्रिगेड ही भारतीय सेनेची आधुनिक युद्धासाठी सक्षम ब्रिगेड आहे. 

• ही भारतीय सेनेची एकत्रित लढाऊ ब्रिगेड आहे, ज्यात पायदळ, रणगाडे, तोफखाना, हवाई संरक्षण, इंजिनिअर्स, सिग्नल्स आणि ड्रोन हे सर्व एकाच कमांडखाली काम करतात.

• म्हणजे युद्धात लागणारे सर्व दल एकत्र काम करणारी कायमस्वरूपी टीम.

• जमीन, हवा आणि सायबर या तिन्ही क्षेत्रांचा एकत्र वापर भारतीय सेनाला अधिक चपळ, सक्षम आणि तंत्रज्ञान आधारित बनवतो.

• भारतीय सेना विविध Corps Commands अंतर्गत रुद्रा ब्रिगेड चालवते.

• उत्तरेकडील सीमेवर पूर्व लडाख आणि सिक्कीम येथे रुद्रा ब्रिगेडच्या दोन ब्रिगेड आधीच तैनात आहेत.

रुद्रा ब्रिगेडची सरावातील कामगिरी : 

• ‘अखंड प्रहार’ सरावात या ब्रिगेडने अत्यंत अचूक आणि समन्वित हालचाली करून आपली तयारी सिद्ध केली.

• अनेक दिशांनी येणाऱ्या धोक्यांना जलद प्रतिसाद देण्याची क्षमता दाखवली.

रुद्रा ब्रिगेड चे मुख्य वैशिष्ट्ये कोणते ?

बहुआयामी कारवाई क्षमता ( Multi-Domain Operations) : 

• ही ब्रिगेड जमीन, हवा आणि सायबर—तिन्ही आघाड्यांवर एकाच वेळी कारवाई करू शकते.

• त्यामुळे युद्ध अधिक वेगवान आणि अचूक होते.

त्वरित तैनाती (Rapid Mobilisation) : 

• सर्व युनिट्स आधीपासूनच एकत्र असल्याने सैन्याला कधीही त्वरित हालचाल करता येते.

• पूर्वीसारखी वेगवेगळ्या ठिकाणांहून दल गोळा करण्याची गरज नाही.

बदलत्या भूभागानुसार रचना (Modular Structure) : 

• वाळवंट, पर्वत किंवा मैदानी भाग—ज्या प्रदेशात ऑपरेशन असेल त्यानुसार ब्रिगेडचा आकार आणि रचना परिस्थीतीनुसार बदलता येते.

• त्यामुळे कोणत्याही भूभागात ऑपरेशन सहज पार पाडता येते.

शक्ती-वर्धक प्रणाली (Force Multipliers) : 

ड्रोन, ISR सिस्टम, आर्टिलरी आणि हेलिकॉप्टर समर्थनामुळे ब्रिगेडची क्षमता अनेकपटीने वाढते आणि आक्रमण अधिक अचूक होते.

सीमावर्ती परिस्थितीत त्वरित प्रतिसाद (Quick Response in Border Situations) : 

• पाकिस्तानच्या उकसवणुकीला किंवा चीनच्या अचानक वाढलेल्या हालचालींना ताबडतोब प्रत्युत्तर देता येते.

राष्ट्रीय गोपाल रत्न पुरस्कार 2025

National Gopal Ratna Award 2025

Subject : GS- पुरस्कार, सरकारी योजना

सरळसेवा, रेल्वे, तलाठी, वनरक्षक, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) राष्ट्रीय गोपाळ रत्न पुरस्कार 2025 जिंकणारे महाराष्ट्रातील विजेते कोण ?

1. अरविंद पाटील आणि सागर बागडे

2. श्रद्धा धवन आणि अरविंद पाटील 

3. दिगंबर नाईक आणि श्रद्धा धवन

4. सागर बागडे आणि दिगंबर नाईक

उत्तर : श्रद्धा धवन आणि अरविंद पाटील 

बातमी काय ? 

• पशुसंवर्धन आणि दुग्धव्यवसाय विभागाने राष्ट्रीय गोपाळ रत्न पुरस्कार 2025 च्या विजेत्यांची अधिकृत घोषणा केली आहे.

• या वर्षी एकूण 2,081 अर्ज प्राप्त झाले.

• त्यातून उत्कृष्ट कामगिरीच्या आधारावर विजेते निवड करण्यात आले.

• यामध्ये महाराष्ट्रातील 2 शेतकऱ्यांना देशी गायी /म्हशींच्या जातींचे पालन करणारे सर्वोत्तम दुग्ध उत्पादक या श्रेणीत पुरस्कार मिळाले आहेत.

राष्ट्रीय गोपाळ रत्न पुरस्कार 2025 जिंकणारे महाराष्ट्रातील विजेते कोण ?

🥇 प्रथम क्रमांक : अरविंद यशवंत पाटील, कोल्हापूर, महाराष्ट्र

🥈 द्वितीय क्रमांक : डॉ. कंकनाला कृष्णा रेड्डी, हैदराबाद, तेलंगणा

🥉 तृतीय क्रमांक : कुमारी श्रद्धा सत्यवान धवन, अहमदनगर, महाराष्ट्र

राष्ट्रीय गोपाळ रत्न पुरस्कार म्हणजे काय ? तो कोणाला देण्यात येतो ?

• राष्ट्रीय गोपाळ रत्न पुरस्कार हा पशुधन व दुग्धव्यवसाय क्षेत्रातील सर्वोच्च राष्ट्रीय सन्मानांपैकी एक आहे.

• देशातील उत्कृष्ट दुग्ध उत्पादक, पशुपालक, डेअरी संस्थांना सन्मानित करण्यासाठी हा पुरस्कार दिला जातो.

• राष्ट्रीय गोकुळ मिशन अंतर्गत 2021 पासून दूध उत्पादक शेतकरी, दुग्ध सहकारी संस्था, दूध उत्पादक कंपनी शेतकरी उत्पादक संघटना आणि कृत्रिम रेतन तंत्रज्ञान यांना प्रोत्साहन देण्याच्या उद्देशाने दरवर्षी राष्ट्रीय गोपाल रत्न पुरस्कार देण्यात येतो.

• मंत्रालय : हा पुरस्कार मत्स्यव्यवसाय, पशुसंवर्धन आणि दुग्ध व्यवसाय मंत्रालयाच्या (Ministry of Fisheries, Animal Husbandry and Dairying)अंतर्गत पशुसंवर्धन आणि दुग्ध व्यवसाय विभागातर्फे देण्यात येतो. 

राष्ट्रीय गोपाळ रत्न पुरस्कार केव्हा देण्यात येतो ?

• 26 नोव्हेंबर रोजी साजरा होणाऱ्या राष्ट्रीय दूध दिना निमित्त हा पुरस्कार प्रदान करण्यात येतो.

खालील श्रेणींसाठी राष्ट्रीय गोपाल रत्न पुरस्कार दिला जात आहे :

• सर्वोत्तम दूध उत्पादक शेतकरी जो देशी गायी/म्हशींच्या जातींचे संगोपन करतो. 

• सर्वोत्कृष्ट दुग्ध सहकारी संस्था / दूध उत्पादक कंपनी / शेतकरी उत्पादक संघटना 

• सर्वोत्कृष्ट कृत्रिम रेतन तंत्रज्ञ (AIT- Artificial Insemination Technician)

पुरस्काराचे स्वरूप : 

• राष्ट्रीय गोपाल रत्न पुरस्कार 2025 मध्ये गुणवत्तेचे प्रमाणपत्र, स्मृतीचिन्ह आणि पहिल्या दोन श्रेणींमध्ये - सर्वोत्कृष्ट दुग्ध उत्पादक शेतकरी आणि सर्वोत्कृष्ट सर्वोत्कृष्ट दुग्ध सहकारी संस्था / दूध उत्पादक कंपनी / शेतकरी उत्पादक संघटना यांचा समावेश असेल.

🥇 प्रथम पुरस्कार - 5 लाख रुपये

🥈 द्वितीय पुरस्कार - 3 लाख रुपये

🥉 तृतीय पुरस्कार - 2 लाख रुपये

🏅 ईशान्य प्रदेश/हिमालयीन राज्यांसाठी विशेष पुरस्कार : 2 लाख रुपये (ईशान्य क्षेत्रासाठी विशेष पुरस्कार)

रिफ्ट व्हॅली फिव्हर 

Rift Valley Fever

Subject : GS - विज्ञान आणि तंत्रज्ञान - रोग आणि आजार

सरळसेवा, रेल्वे, तलाठी, वनरक्षक, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) रिफ्ट व्हॅली फीवर खालील पैकी कोणत्या कारणामुळे होतो ?

1. जिवाणू

2. विषाणू

3. बुरशी

4. अमिबा

उत्तर : विषाणू

बातमी काय ?

• जागतिक आरोग्य संघटना (WHO) ने मॉरिटानिया आणि सेनेगल या पश्चिम आफ्रिकी देशांत रिफ्ट व्हॅली फीवरचा प्रादुर्भाव झाल्याची पुष्टी केली आहे.

रिफ्ट व्हॅली तापा बद्दल परीक्षेसाठी IMP वनलाईनर पॉईंट्स : 

• रिफ्ट व्हॅली फीवर हा एक विषाणूजन्य झुनोटिक आजार आहे जो प्राणी आणि मानव दोघांनाही प्रभावित करतो.

• रिफ्ट व्हॅली फीवर हा Phenuiviridae कुलातील फ्लेबोव्हायरस मुळे होणारा संसर्गजन्य रोग आहे.

• रिफ्ट व्हॅली फीवर हा प्रामुख्याने मेंढ्या, बकरी, मवेशी, उंट यांसारख्या प्राण्यांत दिसणारा व्हायरल रोग आहे, पण काही वेळा माणसांतही पसरतो.

• मानवांमध्ये हा रोग प्रामुख्याने संक्रमित प्राण्यांच्या संपर्कातून किंवा संक्रमित मच्छरांच्या चाव्याने पसरतो.

• हा व्हायरस मानसा - मानसांत प्रसारित होत नाही, म्हणजेच संक्रमित व्यक्तिच्या थेट संपर्काने पसरत नाही.

रिफ्ट व्हॅली फीवर कसा पसरतो ?

• संक्रमित प्राण्यांच्या रक्त किंवा अवयवांच्या संपर्काने.

• संक्रमित मच्छरांच्या चाव्याने.

• मच्छरांच्या विविध प्रजाती हा व्हायरस पसरवतात आणि प्रत्येक प्रदेशात वाहक वेगळा असू शकतो.

रिफ्ट व्हॅली फीवर पहिल्यांदा कोठे उत्पत्ती कोठे आढळला ?

• रिफ्ट व्हॅली तापाची उत्पत्ती केनियाच्या रिफ्ट व्हॅली प्रदेशात झाली. 

• या रोगाचे नाव केनिया देशा मधील “Rift Valley” प्रदेशावरून आले आहे. जिथे 1930 च्या दशकात हा रोग प्रथम आढळला.

• नंतर हा उप-सहारा आफ्रिकेत पसरला.

• 1977 मध्ये हा मिसर (इजिप्त) पर्यंत पोहोचला.

• 2000 मध्ये प्रथमच आफ्रिका खंडाबाहेर—सौदी अरेबिया व येमेन् येथे याचा प्रादुर्भाव दिसला.

रिफ्ट व्हॅली तापाचीचे लक्षणे कोणती ? 

सामान्य (90% प्रकरणांत) : 

• फ्लूसारखी लक्षणे

• 2–6 दिवसांनी ताप सुरू होणे

• स्नायू व सांधेदुखी

• डोकेदुखी, अशक्तपणा, पाठीचा त्रास

• कधी कधी उलटी, मळमळ, डोळे प्रकाशात न उघडणे

गंभीर प्रकरणांत :

• डोळे (Retinitis) प्रभावित

• मेंदूची सूज (Encephalitis)

• यकृताची समस्या (Hepatitis)

रिफ्ट व्हॅली फीवर वर उपचार उपलब्ध आहेत का ?

• रिफ्ट व्हॅली फीवर साठी सध्या विशिष्ट antiviral औषध उपलब्ध नाही.

• उपचार सहाय्यक (Supportive) असतात – म्हणजे ताप कमी करणे, द्रव्ये देणे, अवयवांना सपोर्ट देणे इत्यादी.

रिफ्ट व्हॅली फीवर साठी प्रतिबंध उपाय कोणते ?

• पशुधनाशी थेट संपर्क टाळणे

• मच्छर नियंत्रण व मच्छररोधकांचा वापर करणे

• संक्रमित भागात संरक्षणात्मक कपडे व हातमोजे

• जनावरांच्या मृतदेहांपासून लांब राहणे

रिफ्ट व्हॅली फीवर गंभीर का मानला जातो ?

• कृषी आणि पशुधन असलेल्या भागात हा रोग आर्थिक नुकसान करतो.

• मृत्यू दर कमी असला तरी गंभीर प्रकरणांत डोळे, मेंदू आणि यकृत यांना धोका असतो.

• मच्छरांची वाढ आणि पावसाळा वाढल्यास याचा प्रादुर्भाव वाढू शकतो.