राष्ट्रीय कर्करोग जागरूकता दिवस

National Cancer Awareness Day

Subject : GS - विज्ञान आणि तंत्रज्ञान - रोग आणि आजार

सरळसेवा, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) दरवर्षी राष्ट्रीय कर्करोग जागरूकता दिवस केव्हा साजरी करण्यात येतो ? 

1. 2 फेब्रुवारी

2. 8 मार्च

3. 7 नोव्हेंबर

4. 1 डिसेंबर

उत्तर : 7 नोव्हेंबर

कर्करोगाविषयी जनजागृती करण्याकरिता दरवर्षी 7 नोव्हेंबर हा दिवस राष्ट्रीय कर्करोग जागरूकता दिवस म्हणून साजरा केला जातो.

(नोट : जागतिक कर्करोग दिवस हा 4 फेब्रुवारी या दिवशी असतो.)

राष्ट्रीय कर्करोग जागरूकता दिवस साजरी का करण्यात येतो ? 

• कर्करोगामुळे दरवर्षी लाखो लोक मृत्युमुखी पडतात.

• कर्करोग हे जगभरातील मृत्यूचे दुसरे प्रमुख कारण आहे.

• जगभरात, 6 पैकी 1 मृत्यू कर्करोगामुळे होतो.

• कर्करोगाची लक्षणे, कारणे आणि उपचारांबद्दल लोकांमध्ये जागरूक निर्माण करण्यासाठी

• लोकांना वेळेवर तपासणी करण्यासाठी प्रवृत्त करण्यासाठी

• कर्करोगाची भीती कमी करण्यासाठी

राष्ट्रीय कर्करोग जागरूकता दिवस 7 नोव्हेंबर ला का साजरी करतात ? 

• 7 नोव्हेंबर या दिवशी नोबेल पारितोषिक विजेत्या शास्त्रज्ञ मेरी क्युरी यांचा वाढदिवस असतो.

• मादाम क्युरी (Madame Marie Curie) यांनी कॅन्सरशी लढण्यात महत्त्वाचे योगदान दिले. 

• त्यांच्या या योगदानाच्या स्मरणार्थ 7 नोव्हेंबर हा दिवस राष्ट्रीय कर्करोग जागरूकता दिवस म्हणून साजरा करण्यात येतो.

कर्करोग (कॅन्सर) म्हणजे काय ? 

What is Cancer ? 

• जागतिक आरोग्य संघटने नुसार, कर्करोग हा रोगांचा एक मोठा समूह आहे, जो शरीराच्या जवळजवळ कोणत्याही अवयव किंवा ऊतींमध्ये सुरू होऊ शकतो.

• यामध्ये, पेशी अनियंत्रितपणे वाढतात आणि सामान्य मर्यादेपलीकडे जातात आणि शरीराच्या आसपासच्या भागांवर आक्रमण करतात.

कर्करोगाची (कॅन्सर ची) प्रमुख लक्षणे कोणती ? 

• वेगाने वजन कमी होणे

• सातत्याने येणारा खोकला

• रक्तस्त्राव

• रक्ताच्या गाठी येणे

• कायम थकवा जाणवने

• पोटात दुखणे इत्यादी.

भारतातील कर्करोगाचे सर्वात सामान्य प्रकार कोणते ? 

• स्तनाचा कर्करोग

• तोंडाचा कर्करोग

• फुफ्फुसाचा कर्करोग

• घशाचा कर्करोग इत्यादी.

कर्करोग प्रतिबंधात्मक (टाळण्यासाठीचे) उपाय कोणते ? 

• सकस आहार घेणे

• नियमित व्यायाम करणे

• तंबाखू-दारू टाळावे

• वेळोवेळी नियमित तपासणी करणे ; इत्यादी

कर्करोगाची कारणे कोणती ? 

• तंबाखू सेवन : तंबाखूचे सेवन, धूम्रपान हे भारतातील कर्करोगासाठी जबाबदार सर्वात मोठे कारण आहे.

• सरकारी आकडेवारी नुसार, पुरुषांमध्ये अंदाजे 40 ते 50 टक्के आणि महिलांमध्ये 20 टक्के कर्करोग हा तंबाखूमुळे होतो.

• अल्कोहोल

• आवश्यक पोषण आहाराची कमतरता

• निष्क्रिय राहणीमान 

• किरणोत्सर्गी संपर्क - आयनीभवन करू शकणाऱ्या विकिरणामुळे उदाहरणार्थ, क्ष किरणांच्या समवेत सतत काम करणे,

• विषारी रसायनांच्या संपर्कात काम करणे.  

कर्करोगाचा उपचार कसा शक्य आहे ? 

• कर्करोग व्यक्तीच्या शरीरात किती पसरला आहे आणि तो कोणत्या टप्प्यावर आहे, कर्करोगाचा विकार कोणता यावर कर्करोगाचा उपचार अवलंबून असतो.

• रसायनोपचार (Chemotherapy), इम्युनोथेरपी, किरणोत्सर्गी उपचार (Radiotherapy), शल्य चिकित्सा (Surgery) इत्यादी उपचाराचे पर्याय कर्करोगाच्या उपचारात वापरले जातात.

• कर्करोगावरील उपचार पद्धती ही रुग्णाच्या आरोग्यावरही अवलंबून असते.

• कर्करोगाचे सुरुवातीलाच निदान केले तर तो सहज बरा होऊ शकतो.

परिघीय रोगप्रतिकार सहिष्णुता म्हणजे काय ?

What is Peripheral Immune Tolerance ?

Subject : GS - विज्ञान आणि तंत्रज्ञान - शोध आणि शास्त्रज्ञ, रोग आणि आजार

सरळसेवा, रेल्वे, तलाठी, वनरक्षक, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) 2025 चा शरीरक्रियाविज्ञान किंवा वैद्यकशास्त्रातील नोबेल पुरस्कार कोणत्या विषयावर देण्यात आला?

1. मेंदूच्या कार्यावर

2. हृदयविकारावर

3. परिघीय रोगप्रतिकार सहिष्णुता वर

4. रक्तगट शोधावर

उत्तर : शरीरातील “परिघीय रोगप्रतिकार सहिष्णुता” (Peripheral Immune Tolerance)

बातमी काय ?

• 2025 चा शरीरक्रियाविज्ञान किंवा वैद्यकशास्त्रातील नोबेल पुरस्कार (फिजिओलॉजी किंवा मेडिसिनचा) नोबेल पुरस्कार रोगप्रतिकार प्रणालीशी (Immune System) संबंधित संशोधनासाठी देण्यात आला आहे.

• या संशोधनामुळे वैज्ञानिकांना समजले की आपले शरीर परक्या जंतूंना ओळखून त्यांच्याशी लढते, पण आपल्या स्वतःच्या पेशींवर हल्ला करत नाही.

• ही समज आजारांवर उपचार, लसीकरण, आणि शरीरातील बिघाड समजून घेण्यासाठी खूप महत्त्वाची आहे.

रोगप्रतिकारशास्त्र म्हणजे काय ? 

What is Immunology ?

• रोगप्रतिकारशास्त्र (Immunology) म्हणजे शरीराच्या रोगांविरुद्ध लढणाऱ्या प्रणालीचा अभ्यास.

• ही प्रणाली शरीरातील अवयव, पेशी आणि रासायनिक घटक यांचा वापर करून जंतू, विषाणू आणि परजीवींपासून संरक्षण करते.

• याच प्रणालीच्या अभ्यासातूनच लसी (Vaccines), इम्यूनोथेरपी (Immunotherapy) आणि रोग प्रतिबंध तंत्र विकसित झाले.

• ही शाखा आधुनिक वैद्यकशास्त्राचा पाया मानली जाते.

परिघीय रोगप्रतिकार सहिष्णुता म्हणजे काय ? 

What is Peripheral Immune Tolerance ?

• शरीरात काही रेग्युलेटरी टी पेशी (Regulatory T Cells) असतात, ज्या रोगप्रतिकार प्रणालीला नियंत्रित ठेवतात.

• या पेशींचं मुख्य काम म्हणजे रोगप्रतिकार प्रणालीने स्वतःच्या पेशींवर हल्ला करू नये हे पाहणं.

• यामुळे आपले शरीर परक्या जंतूंना ओळखून त्यांच्याशी लढते, पण आपल्या स्वतःच्या पेशींवर हल्ला करत नाही.

• या प्रक्रियेमुळे शरीरात “इम्यून संतुलन (Immune Balance)” टिकून राहते आणि स्व-प्रतिरक्षा आजार (autoimmune diseases) टाळले जातात.

भारतासाठी रोगप्रतिकारशास्त्र का महत्त्वाचे आहे ?

आरोग्याचे दुहेरी आव्हान :

भारतात दोन प्रकारचे आजार जास्त दिसतात —

1. संसर्गजन्य (Communicable) जसे डेंग्यू, क्षयरोग (TB)

2. असंसर्गजन्य (Non-Communicable) जसे मधुमेह, कर्करोग

रोगप्रतिकारशास्त्र या दोन्ही प्रकारच्या आजारांशी संबंधित उपाय सुचवते. म्हणजे लसीकरण आणि इम्यूनोथेरपी दोन्हीही त्याच्याशी जोडलेले आहेत.

लस आणि संशोधन क्षमता :

कोविड महामारीने दाखवून दिले की रोगप्रतिकारशास्त्रामुळेच लसी पटकन तयार होऊ शकतात आणि अनेकांचे जीव वाचू शकतात.

भारताची मोठी लोकसंख्या, विविध आनुवंशिक रचना (Genetic Diversity) आणि विशिष्ट आजारांचे नमुने यामुळे भारतातच कमी खर्चात भारतीय लोकांसाठी योग्य लसी आणि औषधं तयार करण्याची मोठी संधी रोगप्रतिकारशास्त्रात आहे.

जागतिक आरोग्य नेतृत्व :

• भविष्यात जे देश रोगप्रतिकारशास्त्रात पुढे जातील, तेच जगातील आरोग्य धोरणं, औषध पुरवठा आणि संशोधन यांचं नेतृत्व करतील.

• म्हणून भारताने फक्त वापरकर्ता (Consumer) न राहता ज्ञान आणि तंत्रज्ञान निर्माण करणारा (Producer) देश बनायला हवे.

2025 चा वैद्यकशास्त्रातील नोबेल पुरस्कार कोणाला आणि कोणत्या शोधासाठी देण्यात आला ?

• मेरी ई. ब्रनकाउ (Mary E. Brunkow), फ्रेड रॅम्सडेल (Fred Ramsdell) आणि शिमोन साकागुची (Shimon Sakaguchi) या वैज्ञानिकांनी रेग्युलेटरी टी पेशींचा शोध लावला.

• त्यांनी दाखवून दिलं की या पेशी शरीराच्या रोगप्रतिकार प्रणालीला स्वतःच्या ऊतींवर हल्ला करू देत नाहीत.

• त्यांच्या शोधामुळे डॉक्टरांना रोगप्रतिकार प्रणालीशी संबंधित आजार, जसे की ॲलर्जी, कर्करोग, किंवा अवयव प्रत्यारोपण नकार यांचा अभ्यास आणि उपचार समजून घेण्यात मदत झाली.

जागतिक त्सुनामी जनजागृती दिवस

World Tsunami Awareness Day

Subject : GS - दिनविशेष, पर्यावरण, भूगोल - आपत्ती व्यवस्थापन

सरळसेवा, रेल्वे, तलाठी, वनरक्षक, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) दरवर्षी जागतिक त्सुनामी जनजागृती दिन कोणत्या दिवशी साजरा केला जातो ?

1. 1 नोव्हेंबर

2. 5 नोव्हेंबर

3. 9 नोव्हेंबर

4. 21 नोव्हेंबर

उत्तर : 5 नोव्हेंबर

जागतिक त्सुनामी जागरुकता दिवस केव्हा स्थापन करण्यात आला ? 

• जागतिक त्सुनामी जागरुकता दिवस 2015 मध्ये संयुक्त राष्ट्र संघाने (United Nations) स्थापन केला.

• त्सुनामीसह जपानच्या ऐतिहासिक अनुभवांपासून प्रेरित होऊन 5 नोव्हेंबर हा दिवस निवडला गेला.

• 5 नोव्हेंबर हा दिवस “इनामुरा-नो-हाय” (Inamura-no-hi) या कथेच्या स्मरणार्थ निवडला गेला, ज्यामध्ये एका जपानी गावकऱ्याने आपल्या शेजाऱ्यांना इशारा म्हणून तांदळाच्या ढिगाऱ्यांना आग लावली आणि येणाऱ्या सुनामीपासून त्यांचे प्राण वाचवले. 

जागतिक त्सुनामी जागरूकता दिवस का साजरी करतात ? 

• त्सुनामी कशामुळे होते, त्यांचे परिणाम आणि आपण कोणती सुरक्षित पावले उचलू शकतो याबद्दल लोकांना माहिती देण्यासाठी 

• या गोष्टी समजून घेतल्याने, आपण त्सुनामीमुळे होणारे नुकसान कमी करू शकतो आणि जीव वाचवू शकतो.

• हा दिवस जगभरातील लोकांना त्सुनामीपासून धोका असलेल्या क्षेत्रांचे संरक्षण करण्यासाठी एकत्र काम करण्यासाठी प्रोत्साहित करतो.

• जागतिक त्सुनामी जागरूकता दिवस त्सुनामी सज्जता, प्रतिसाद आणि पुनर्प्राप्तीशी संबंधित ज्ञान, कौशल्य आणि संसाधने एकमेकां सोबत शेअर करून आंतरराष्ट्रीय सहकार्याला प्रोत्साहन देण्यासाठी.

त्सुनामी म्हणजे काय ? 

• “त्सुनामी” या शब्द जपानी शब्द “त्सू” म्हणजे बंदर आणि “नामी” म्हणजे लाट या शब्दांपासून बनला आहे.

• समुद्राच्या तळाशी झालेला भूकंप अथवा समुद्राच्या सपाटीखालील भागात झालेला ज्वालामुखीचा उद्रेक यांमुळे अत्यंत मोठ्या प्रमाणात ऊर्जा मुक्त होते. 

• या ऊर्जेमुळे भूकंपाच्या केंद्रबिंदूपासून समुद्राच्या पाण्याच्या वर्तुळाकार तरंगाच्या स्वरूपात प्रचंड मोठ्या आकाराच्या लाटा तयार होतात. 

• या अवाढव्य आकाराच्या लाटा ज्यावेळी समुद्रकिनाऱ्यावर येऊन धडकतात, त्या घटनेला त्सुनामी असे म्हटले जाते.

• 2004 साली हिंदी महासागरातील त्सुनामी आणि 2011 ची जपानमधील तोहोकू त्सुनामी यांमुळे मोठ्या प्रमाणात जीवित आणि वित्त हानी झाली होती. 

जागतिक त्सुनामी जनजागृती दिन 2025 ची संकल्पना (थीम) काय आहे ? 

• “त्सुनामीसाठी तयार रहा : त्सुनामी प्रतिबंध व तयारीत गुंतवणूक करा” ही यंदाची थीम आहे.

• (Be Tsunami Ready : Invest in Tsunami Preparedness)

• ही संकल्पना त्सुनामीसारख्या नैसर्गिक आपत्तींपासून बचावासाठी पूर्वतयारी, गुंतवणूक आणि समुदाय प्रशिक्षणाचे महत्त्व अधोरेखित करते.

छठ पूजेचे युनेस्कोच्या यादीत अधिकृतपणे नामांकन

Chhath Puja officially nominated to UNESCO List

Subject : GS - इतिहास- कला आणि संस्कृती - सण आणि उत्सव

सरळसेवा, रेल्वे, तलाठी, वनरक्षक, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) नुकतीच छठ पूजा हा उत्सव साजरा करण्यात आला. त्याबद्दल योग्य विधान/ विधाने असलेला पर्याय निवडा.

अ) कर्नाटक, आंध्र प्रदेश, केरळ यांसारख्या राज्यांमध्ये साजरा केला जाणारा हा महत्त्वाचा हिंदू सण आहे.

ब) हा सण सूर्य देव यांना समर्पित आहे. 

पर्याय :

1. फक्त अ योग्य आहे.

2. फक्त ब योग्य आहे.

3. अ आणि ब दोन्ही योग्य आहे

4. अ आणि ब दोन्ही अयोग्य आहे.

उत्तर : फक्त ब योग्य आहे.

बातमी काय ? 

• केंद्रीय सांस्कृतिक मंत्रालयाने छठ महापर्वला युनेस्कोच्या अमूर्त सांस्कृतिक वारसा (Intangible Cultural Heritage – ICH) यादीत समाविष्ट करण्यासाठी नामांकन प्रक्रिया सुरू केली आहे.

• भारताने याआधीही अनेक परंपरा व सण युनेस्कोच्या अमूर्त वारसा यादीत यशस्वीपणे नोंदवले आहेत (उदा. कुंभमेळा, योग, इ.).

• ही प्रक्रिया पूर्ण झाल्यावर छठ महापर्वला जागतिक सांस्कृतिक ओळख आणि वारसास्थानाचा दर्जा मिळण्याची शक्यता आहे.

छठ पूजा (महापर्व) बद्दल IMP वनलाईनर पॉईंट्स : 

• बिहार, उत्तर प्रदेश, झारखंड आणि पश्चिम बंगाल यांसारख्या राज्यांमध्ये साजरा केला जाणारा हा महत्त्वाचा हिंदू सण आहे.

• हा सण सूर्य देव आणि त्यांची बहीण षष्ठी देवी यांना समर्पित आहे, ज्याला अनेकदा छठी मैया म्हणून संबोधले जाते.

• या छठ पूजेचे सर्वात वेगळे वैशिष्ट्य म्हणजे येथे कोणतेही मूर्तिपूजन केले जात नाही.

• दिवाळीचा सण संपला की छठ सण सुरू होतो.

• उत्सवात शुद्धता, उपवास, जलाराधना आणि सूर्याला अर्घ्य देणे यांचा समावेश असतो.

छठ पुजा सण कसा साजरा करण्यात येतो ?

• मोठ्या श्रद्धेने आणि समर्पणाने छठ पुजा सलग चार दिवस साजरी केला जातो. 

पहिला दिवस : छठ पूजेच्या पहिल्या दिवशी पवित्र नदी (पाण्यात) डुबकी मारतात. लोक विशेष नैवेद्य आणि विधी करण्यासाठी गंगेचे पाणी त्यांच्या घरी घेऊन जातात. 

दुसरा दिवस : छठचा दुसरा दिवस, ज्याला खरना देखील म्हटले जाते, त्यात भक्त दिवसभराचा उपवास करतात, जो पृथ्वी मातेची पूजा केल्यानंतर संध्याकाळी उशिरा सोडला जातो.

तिसरा दिवस : छठचा तिसरा दिवस संध्याकाळच्या पुजेसाठी प्रसाद तयार करण्यात जातो, ज्याला सांझिया अर्घ्य असेही म्हणतात. 

संध्याकाळी, मोठ्या संख्येने भाविक नद्यांच्या काठावर जमतात आणि मावळत्या सूर्याला प्रसाद अर्पण करतात. 

चौथा दिवस : छठच्या चौथ्या आणि शेवटच्या दिवशी, कुटुंबातील सदस्य आणि मित्र सूर्योदयापूर्वी नद्यांच्या काठावर जातात आणि उगवत्या सूर्याला अर्घ्य देतात. या विधीनंतर, भाविक आपला उपवास सोडतात आणि शेजारी आणि नातेवाईकांना प्रसादाचे वाटप करतात.

युनेस्कोचा “मानवतेचा अमूर्त सांस्कृतिक वारसा” म्हणजे काय ?

What is UNESCO's "Intangible Cultural Heritage of Humanity" (ICH) ?

• युनेस्कोचा अमूर्त सांस्कृतिक वारसा म्हणजे मानवजातीच्या जिवंत परंपरा आणि अभिव्यक्तींचा असा वारसा जो पूर्वजांकडून पिढ्यानपिढ्या हस्तांतरित होत आला आहे आणि आजही समाजाच्या सांस्कृतिक ओळखीचा महत्त्वाचा भाग आहे.

यात समाविष्ट घटक पुढीलप्रमाणे : 

• मौखिक परंपरा व अभिव्यक्ती (उदा. लोककथा, गीते, म्हणी)

• सामाजिक प्रथा, विधी आणि उत्सव पद्धती

• निसर्ग व विश्वाशी संबंधित ज्ञान व कौशल्य

• पारंपरिक हस्तकला आणि कलाकौशल्य

• समूह किंवा समुदायाच्या सांस्कृतिक ओळखीचे प्रतीक असलेली प्रथा

मोंथा चक्रीवादळ

Cyclone Montha

Subject : GS - भूगोल - हवामान : चक्रीवादळ

सरळसेवा, रेल्वे, तलाठी, वनरक्षक, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) अलीकडेच आंध्र प्रदेश, ओडिशा व तामिळनाडू या राज्यांमध्ये तडाखा देणाऱ्या “मोंथा” चक्रीवादळाचे नाव कोणत्या देशाने सुचवले आहे ?

1. भारत

2. बांग्लादेश

3. श्रीलंका

4. थायलंड

उत्तर : थायलंड

बातमी काय ?

• बंगालच्या उपसागरात निर्माण झालेल्या मोंथा चक्रीवादळामुळे आंध्र प्रदेश, ओडिशा तामिळनाडू या राज्यांच्या किनारपट्टी भागांमध्ये आणि महाराष्ट्रातही काही ठिकाणी जोरदार पाऊस आणि वादळी वारे अनुभवास आले.

मोंथा चक्रीवादळ बद्दल परीक्षेसाठी IMP वनलाईनर पॉईंट्स : 

• मोंथा हे एक उष्णकटिबंधीय चक्रीवादळ (Tropical Cyclone) आहे.

• बंगालच्या उपसागराच्या पश्चिम-मध्य भागात कमी दाबाचा पट्टा निर्माण झाल्याने हे चक्रीवादळ तयार झाले.

• या चक्रीवादळामुळे आंध्र प्रदेश, ओडिशा आणि तामिळनाडू राज्यांतील किनारी भागांमध्ये मुसळधार पाऊस व जोरदार वारे झाले.

• 28 ऑक्टोबर 2025 रोजी या वादळाने “Severe Cyclonic Storm” चे रूप घेतले.

चक्रीवादळाला “मोंथा” हे नाव कोणी दिले ?

Who gave the name Montha to cyclone ?

• चक्रीवादळाला “मोंथा (Montha)” हे नाव थायलंड ने दिले आहे.

• “मोंथा” हा थाई भाषेतील शब्द असून त्याचा अर्थ – “सुगंधी फूल” किंवा “सुंदर फूल” (Fragrant / Beautiful Flower) असा आहे.

चक्रीवादळाला नाव का देण्यात येते ?

Why are cyclones given names ?

• सामान्य लोकांना हवामानाची माहिती किंवा इशारा देताना केवळ वादळाची आकडेवारी किंवा तांत्रिक संज्ञांऐवजी नावं वापरणं सोपं जातं त्याचप्रमाणे हवामान तज्ज्ञ व त्याविषयी काम करणाऱ्या सर्वांना संवाद करण्यास सोपे जावे म्हणून चक्रीवादळाचे नामकरण केले जाते. 

चक्रीवादळांना नाव कोण देतात ?

Who gives the name to cyclone ?

• WMO (वर्ल्ड मेटिरिओलॉजिकल ऑर्गनायजेशन) ही संयुक्त राष्ट्राची एक संघटना आहे. त्यांनी जगभरातील वादळांची नावं ठेवण्यासाठी एक पद्धत ठरवली आहे.

• उत्तर हिंद महासागरातील चक्री वादळंना , उष्णकटिबंधीय चक्रीवादळ प्रादेशिक संस्था (Tropical Cyclone Regional Body) द्वारे नाव देण्यात येते. 

• उष्णकटिबंधीय चक्रीवादळ प्रादेशिक संस्था (TCRB) ही 13 देशांनी मिळून बनलेली संस्था आहे.

• या संस्थेत बांगलादेश, भारत,पाकिस्तान, मालदीव, म्यानमार, , श्रीलंका, ओमान, थायलंड, इराण, कतार, सौदी अरेबिया, संयुक्त अरब अमिराती आणि येमेन या 13 देशांचा समावेश आहे.

• एखाद्या प्रदेशातील सदस्य देश त्यांच्यातर्फे नावं सुचवतात आणि विशिष्ठ क्रमानं त्याच नावांमधून चक्रीवादळाला नावं दिलं जातं. 

• नावे उच्चारायला बऱ्याचदा सोपी असतात, सांस्कृतिकदृष्ट्या संबंधित असतात.

चक्रीवादळ म्हणजे काय ? आणि ते कसे तयार होतात ?

What is a cyclone and how is it formed?

• काही स्थानिक कारणांमुळे एकाएकी हवेच्या दाबात बदल होऊन मध्यभागी कमी दाबाचे केंद्र निर्माण होते आणि त्याच्या सभोवती हवेचा जास्त दाब होत जातो. यामुळे वारे चक्राकार गतीने कमी दाबाच्या केंद्राकडे वेगाने आकर्षिली जातात, त्याच आवर्त किंवा चक्रीवादळ असे म्हणतात.

• चक्रीवादळे उत्तर गोलार्धात घड्याळाच्या विरुद्ध दिशेने (Anti-Clockwise) फिरतात

• चक्रीवादळे दक्षिण गोलार्धात घड्याळाच्या दिशेने (Clockwise) फिरतात.

चक्रीवादळांना वेगवेगळ्या ठिकाणी वेगवेगळ्या नावाने ओळखले जाते ते पुढीलप्रमाणे : 

• हिंदी महासागरातील वादळाला चक्रीवादळ (Cyclone) म्हटले जाते. 

• वेस्ट इंडिज आणि अटलांटिकमधील वादळाला हरिकेन (Hurricane) नावाने ओळखले जाते

• पॅसिफिक महासागर व चिनी समुद्रातील वादळाला टायफून (Typhoon) या नावाने ओळखले जाते.

• ऑस्ट्रेलियाच्या किनाऱ्यावरील वादळाला विली-विली (Willy-Willy) या नावाने ओळखले जाते.

(नोट : वरील ठिकाणे आणि चक्रीवादळांना तेथे काय म्हणतात हे लक्षात ठेवा पेपर ला बरोबर जोडी कोणती असे प्रश्न विचारले जातात.)

सखारोव पुरस्कार

Sakharov Prize

Subject : GS - पुरस्कार - आंतरराष्ट्रीय पुरस्कार

सरळसेवा, रेल्वे, तलाठी, वनरक्षक, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) सखारोव पुरस्कार खालील पैकी कोणत्या क्षेत्राशी संबंधित आहे ?

1. विज्ञान व तंत्रज्ञान

2. मानवाधिकार आणि अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य

3. पर्यावरण संरक्षण

4. वैद्यकीय संशोधन

उत्तर : मानवाधिकार आणि अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य

बातमी काय ? 

• अलिकडेच, युरोपीय संघाने 2025 सालचा सर्वोच्च मानवाधिकार सन्मान ‘सखारोव पुरस्कार’ (Sakharov Prize) बेलारूसचे आंद्रेज पोजोबुत (Andrzej Poczobut) आणि जॉर्जियाची म्झिया अमाग्लोबेली (Mzia Amaghlobeli) यांना प्रदान करण्याची घोषणा केली आहे.

सखारोव पुरस्काराची स्थापना कोणी आणि केव्हा केली ?

सखारोव पुरस्कार कोणत्या संस्थेमार्फत दिला जातो ?

• स्थापना : 1988 साली युरोपियन संसदेमार्फत (European Parliament) सखारोव पुरस्काराची स्थापना करण्यात आली.

• स्मरणार्थ : सोविएत वैज्ञानिक आणि नोबेल शांतता पारितोषिक विजेते आंद्रेई सखारोव (Andrei Sakharov) यांच्या नावाने हा पुरस्कार देण्यात येतो.

सखारोव पुरस्कार कोणत्या क्षेत्राशी संबंधित आहे ?

सखारोव पुरस्कार कोणाला देण्यात येतो ?

• मानवाधिकार, अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य आणि लोकशाही मूल्यांच्या संरक्षणासाठी असामान्य योगदान देणाऱ्या व्यक्ती किंवा संस्थेला ‘सखारोव पुरस्कार’ (Sakharov Prize) देण्यात येतो.

• प्रमुख विजेते : नेल्सन मंडेला (दक्षिण आफ्रिका), मलाला युसुफझाई (पाकिस्तान), डेनिस मुकवेगे (काँगो) इत्यादी.

• पुरस्काराची रक्कम : 50,000 युरो (सुमारे 45 लाख रुपये)

सखारोव पुरस्कार 2025 विजेत्यांबद्दल परीपरीक्षेसाठी थोडक्यात माहिती : 

आंद्रेज पोजोबुत (Andrzej Poczobut) : 

• आंद्रेज पोजोबुत हे बेलारूसचे प्रसिद्ध पत्रकार आणि मानवाधिकार कार्यकर्ते आहे.

• लोकशाही आंदोलन आणि प्रसारमाध्यम स्वातंत्र्यासाठी त्यांनी सतत लढा दिला.

• शासनविरोधी लेखनामुळे खोट्या आरोपांवर आंद्रेज पोजोबुत यांना 8 वर्षांची कैद झाली.

म्झिया अमाग्लोबेली (Mzia Amaghlobeli) : 

• म्झिया अमाग्लोबेली या जॉर्जियातील प्रसिद्ध पत्रकार आणि स्वतंत्र माध्यम संस्थांच्या संस्थापक आहेत.

• त्यांनी दोन स्वतंत्र मीडिया आऊटलेट्सची स्थापना करून जनतेपर्यंत सत्य आणि निष्पक्ष बातम्या पोहोचवल्या.

• शासन दडपशाही आणि सेन्सॉरशिपविरुद्ध निर्भीड पत्रकारिता त्यांनी केली.

• ऑगस्ट 2025 मध्ये पोलिस प्रमुखाला चापट मारल्याच्या आरोपाखाली त्यांना 2 वर्षांची शिक्षा झाली.

कार्य आणि योगदान :

• दोन्ही पत्रकारांनी सत्तेच्या विरोधात सत्य बोलण्याचे आणि न्यायासाठी उभे राहण्याचे धैर्य दाखवले.

• त्यांनी हे सिद्ध केले की पत्रकारिता हा गुन्हा नसून लोकशाहीचा आत्मा आहे.

• या दोघांना ‘सखारोव पुरस्कार’ देऊन जगभरातील पत्रकार आणि मानवाधिकार कार्यकर्त्यांच्या साहसाला सन्मान देण्यात आला आहे.

भालाफेकपटू नीरज चोप्रा यांना प्रादेशिक सैन्यात मानद रॅंक

Neeraj Chopra has been conferred the Honorary Rank in the Territorial Army

Subject : GS 

सरळसेवा, रेल्वे, तलाठी, वनरक्षक, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) अलिकडेच भालाफेकपटू नीरज चोप्रा यांना प्रादेशिक सैन्यात खालील पैकी कोणत्या मानद पदकाने सन्मानित करण्यात आले ?

1. कॅप्टन

2. लेफ्टनंट कर्नल

3. लेफ्टनंट जनरल 

4. मेजर जनरल

उत्तर : लेफ्टनंट कर्नल (Lieutenant Colonel)

बातमी काय ? 

• 22 ऑक्टोबर 2025 रोजी नवी दिल्लीतील साउथ ब्लॉक येथे झालेल्या समारंभात संरक्षण मंत्री राजनाथ सिंह यांनी भालाफेकपटू नीरज चोप्रा यांना प्रादेशिक सैन्यात (Territorial Army) लेफ्टनंट कर्नल (Lieutenant Colonel) या मानद पदकाचे तेजस्वी चिन्ह औपचारिकरित्या प्रदान केले.

मानद पद म्हणजे काय ?

• हे पद प्रादेशिक सैन्य नियमावली, 1948 च्या कलम 31 अंतर्गत प्रदान केले जाते.

• हे पद राष्ट्राला सन्मान मिळवून देणाऱ्या प्रतिष्ठित नागरिकांना प्रदान केले जाते.

• या पदाने सन्मानित झालेले लोक प्रतिकात्मक लष्करी कार्यक्रम आणि परेडमध्ये सहभागी होऊ शकतात.

• दोन वेळा ऑलिंपिक पदक विजेते नीरज चोप्रा यांना राष्ट्रासाठी दिलेल्या उत्कृष्ट योगदान आणि कामगिरीबद्दल प्रादेशिक सैन्यात मानद लेफ्टनंट कर्नल ही पदवी देण्यात आली आहे.

नीरज चोप्रा बद्दल परीक्षेसाठी महत्त्वाची माहिती : 

• नीरज चोप्रा हा भारताचा पहिला ओलिंपिक सुवर्णपदक विजेता भाला फेकपटू आहे.

• टोकियो ऑलिंपिक 2020 (2021 मध्ये आयोजित) मध्ये त्याने 87.58 मीटरच्या थ्रोसह सुवर्णपदक जिंकले.

• वर्ल्ड अ‍ॅथलेटिक्स चॅम्पियनशिप 2022 – रौप्यपदक जिंकले.

• वर्ल्ड अ‍ॅथलेटिक्स चॅम्पियनशिप 2023, बुडापेस्ट – नीरज चोप्रा हा सुवर्णपदक जिंकणारा पहिला भारतीय खेळाडू ठरला.

• त्यांनी आशियाई खेळ (2018) आणि राष्ट्रकुल खेळ (2018) मध्येही सुवर्णपदके मिळवली आहेत.

• नीरज चोप्रा यांना भारतीय सैन्यात लेफ्टिनेंट कर्नल ही मानद रॅंक देण्यात आली.

• नीरज चोप्रा यांचे मूळ गाव हरियाणा राज्यातील खांडरा आहे.

• भारत सरकारने पद्मश्री, खेळ रत्न आणि अर्जुन पुरस्काराने नीरज चोप्रा यांना गौरविले आहे.

राष्ट्रीय भालाफेक दिन केव्हा असतो ?

राष्ट्रीय भालाफेक दिन कोणत्या घटनेच्या सन्मानार्थ आणि केव्हा पासुन साजरा केला जातो ?

• नीरज चोप्रा यांनी 7 ऑगस्ट 2021 रोजी टोकियो ओलंपिक मध्ये पुरुषांच्या भालाफेक स्पर्धेमध्ये सुवर्णपदक पटकाविले होते.

• नीरज चोप्राचे हे सुवर्णपदक भारतीय ऑलिंपिक इतिहासातील ॲथलेटिक्स या प्रकारातील पहिले सुवर्णपदक आहे.

• या कामगिरीचे महत्त्व लक्षात घेऊन ॲथलेटिक्स फेडरेशन ऑफ इंडियाने (AFI) 7 ऑगस्ट हा राष्ट्रीय भालाफेक दिन म्हणून साजरी करण्याचा महत्त्वपूर्ण निर्णय घेतला. 

नीरज चोप्रा क्लासिक 2025 स्पर्धे बद्दल परीक्षेसाठी IMP वनलाईनर पॉईंट्स :

• भारतातील पहिली आंतरराष्ट्रीय भाला फेक स्पर्धा म्हणून “नीरज चोप्रा क्लासिक” या आंतरराष्ट्रीय भाला फेक स्पर्धेचे आयोजन करण्यात आले.

• बेंगळुरू येथील श्री कांतीरवा स्टेडियममध्ये या स्पर्धेचे आयोजन करण्यात आले.

• या स्पर्धेला जागतिक मान्यता देत ही स्पर्धा World Athletics Gold-level Series मध्ये समाविष्ट करण्यात आली.

• या स्पर्धेचे उद्दिष्ट भारतात ट्रॅक व फील्ड खेळांना चालना देणे हे आहे. 

• नीरज चोप्राच्या नावाने आंतरराष्ट्रीय स्पर्धा आयोजित होणे हा भारतीय ऍथलेटिक्ससाठी गौरवाचा क्षण मानला जातो.

 “नीरज चोप्रा क्लासिक” 2025 या स्पर्धेचे विजेतेपद कोणी पटकाविले ?

• भारताच्या नीरज चोप्राने 86.18 मीटरच्या विजयी थ्रोसह या स्पर्धेच्या पहिल्या आवृत्तीचे विजेतेपद पटकावले.

संयुक्त राष्ट्र दिवस

United Nations Day

Subject : GS - दिनविशेष, आंतरराष्ट्रीय संघटना

सरळसेवा, रेल्वे, तलाठी, वनरक्षक, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) संयुक्त राष्ट्र (United Nations) बद्दल खालील विधानांचा विचार करा आणि योग्य पर्याय निवडा.

A. 24 ऑक्टोबर 1945 रोजी ही संघटना स्थापन करण्यात आली.

B. भारत संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या संस्थापक सदस्यांपैकी एक आहे.

C. भारत संयुक्त राष्ट्रसंघाचा स्थायी सदस्य (Permanent Members) आहे.

वरीलपैकी कोणता/ कोणते विधान/विधाने बरोबर आहेत.

पर्याय :

1. फक्त A आणि B बरोबर

2. फक्त B आणि C बरोबर

3. फक्त A आणि C बरोबर

4. A, B आणि C बरोबर

उत्तर : फक्त A आणि B बरोबर

• भारत संयुक्त राष्ट्रसंघाचा स्थायी सदस्य (Permanent members) नाही.

बातमी काय ?

• 24 ऑक्टोबर 2025 हा दिवस संयुक्त राष्ट्र दिवस (United Nations Day) जगभरात साजरा केला गेला.

• 2025 हे संयुक्त राष्ट्रांच्या 80 व्या वर्धापन दिनाचे वर्ष आहे. 

संयुक्त राष्ट्रसंघ (United Nations) बद्दल Most Important वनलाईनर पॉईंट्स : 

• संयुक्त राष्ट्र ही विविध देशांनी एकत्र येऊन स्थापन केलेली आंतरराष्ट्रीय संघटना आहे.

• दुसऱ्या महायुद्धानंतर 24 ऑक्टोबर 1945 रोजी ही संघटना स्थापन करण्यात आली.

• जगाला पुन्हा एकदा महायुद्धाला सामोरे जावे लागू नये, हा या संघटनेच्या स्थापनेमागचा मुख्य हेतू होता.

• भारत संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या संस्थापक सदस्यांपैकी एक आहे.

• सध्या संयुक्त राष्ट्रसंघात 193 सदस्य देश आहेत.

संयुक्त राष्ट्रसंघाचे मुख्यालय कोठे आहे ? 

• मुख्यालय (Headquarters) : अमेरिकेत न्यूयॉर्क शहरात संयुक्त राष्ट्रसंघाचे मुख्यालय आहे.

संयुक्त राष्ट्रसंघाचे प्रमुख उद्दिष्टे कोणती ?

संयुक्त राष्ट्रसंघ काय काम करते ?

• विविध देशांमध्ये शांतता, सलोखा आणि सुरक्षा टिकविणे. 

• मानवी हक्कांचे संरक्षण, सामाजिक व आर्थिक विकास. 

• पर्यावरणाचे संवर्धन आणि दुष्काळ, नैसर्गिक संकट आणि युद्धाच्या काळात मानवतेच्या भूमिकेतून मदत करणे, मानवतावादी सहाय्य प्रदान करणे.

• आंतरराष्ट्रीय कायद्याचे पालन करणे ही या संघटनेची प्रमुख उद्दिष्टे आहेत.

संयुक्त राष्ट्रसंघाचे प्रमुख घटक कोणते ?

What are the Different Organs of the United Nations ?

संयुक्त राष्ट्रसंघाचे 5 प्रमुख घटक आहेत : 

1. संयुक्त राष्ट्र महासभा (United Nations General Assembly)

2. सुरक्षा परिषद (Security Council)

3. संयुक्त राष्ट्र आर्थिक आणि सामाजिक परिषद (United Nations Economic and Social Council)

4. आंतरराष्ट्रीय न्यायालय (International Court of Justice)

5. संयुक्त राष्ट्रांचे सचिवालय (United Nations Secretariat)

1. संयुक्त राष्ट्र महासभा (United Nations General Assembly)

• संघटनेची मुख्य धोरणे बनवणारी संस्था आहे. 

• यात सर्व सदस्य राष्ट्रांचा समावेश असून, हे संयुक्त राष्ट्रांच्या चार्टरमध्ये समाविष्ट असलेल्या आंतरराष्ट्रीय समस्यांबद्दल चर्चा करते.

• UN महासभेत 193 सदस्य राष्ट्रांपैकी प्रत्येकाला समान मत आहे. 

2. सुरक्षा परिषद (Security Council)

• सुरक्षा परिषद ही शांतता आणि सुरक्षेच्या दृष्टीने निर्णय घेणारी समिती आहे.

• सुरक्षा परिषदेत 15 सदस्य असतात - 5 स्थायी सदस्य आणि 10 अस्थायी सदस्य.

• 5 स्थायी सदस्य (Permanent Members) चीन, फ्रान्स, रशियन फेडरेशन, युनायटेड किंगडम आणि संयुक्त अमेरिका

• आणि 10 अस्थायी सदस्य (Non-Permanent Members) 2 वर्षांसाठी निवडले जातात. 

(नोट : भारत संयुक्त राष्ट्रसंघाचा स्थायी सदस्य (Permanent Members) नाही.)

3. संयुक्त राष्ट्र आर्थिक आणि सामाजिक परिषद (United Nations Economic and Social Council)

• आंतरराष्ट्रीय आर्थिक व सामाजिक क्षेत्रांत विविध देशांत सहकार्य वाढवून विकास साधण्यासाठी

• आर्थिक, सामाजिक आणि पर्यावरणीय समस्यांवरील समन्वय, धोरण पुनरावलोकन, धोरणात्मक संवाद आणि शिफारसींसाठी ही प्रमुख संस्था आहे. 

4. आंतरराष्ट्रीय न्यायालय (International Court of Justice)

 हे एकमेव आंतरराष्ट्रीय न्यायालय आहे जे 193 UN सदस्य देशांमधील वाद सोडवते.

5. संयुक्त राष्ट्रांचे सचिवालय (United Nations Secretariat)

सुरक्षा परिषदेच्या शिफारशीवर आधारित संयुक्त राष्ट्र महासभा द्वारे महासचिवाची नियुक्ती केली जाते आणि ते संघटनेचे मुख्य प्रशासकीय अधिकारी म्हणून काम करतात.